   
|
Jednym z istotnych zagrożeń, szczególnie w państwach uprzemysłowionych, są zagrożenia poważnymi awariami, które często mogą mieć katastroficzne skutki. Są to awarie w instalacjach technologicznych, magazynowych lub w urządzeniach transportowych, w wyniku których następuje uwolnienie do otoczenia, wybuch lub pożar znajdujących się w tych obiektach dużych ilości niebezpiecznych substancji chemicznych. Skutki awarii przemysłowych i transportowych w odniesieniu do ludzi i środowiska, a także wielkość strat materialnych spowodowały, że liczne organizacje międzynarodowe oraz wiele państw, kierując się wymogami przyjętych programów ekologicznych oraz realizując zadania wynikające z polityki w zakresie ochrony środowiska, ochrony życia i zdrowia ludzi oraz bezpieczeństwa pracy, podjęły działania mające na celu zapobieganie tym zjawiskom i ograniczanie ich skutków. Szczególną inspiracją do powstania międzynarodowych regulacji dotyczących przeciwdziałania awariom oraz do zmian i ulepszenia już istniejących przepisów i systemów zarządzania w tej dziedzinie były katastrofy we Flixborough, w Seveso, San Juanico koło Meksyku, Bhopalu, Schweizerhalle k. Bazylei, Baia Mare, Enschede, oraz w Tuluzie. Wymagania bezpieczeństwa, dotyczące zapobiegania poważnym chemicznym awariom przemysłowym i ograniczania ich skutków zostały w UE wprowadzone dyrektywą Rady 82/501/EWG z dnia 24 czerwca 1982 roku w sprawie zagrożenia poważnymi awariami przez niektóre rodzaje działalności przemysłowej, znaną także jako Dyrektywa Seveso [1]. Wnioski wynikające z analiz i ocen przebiegu i skutków licznych poważnych awarii na świecie, rozwój wiedzy oraz zgromadzone doświadczenia stanowiły o potrzebie daleko idących zmian dyrektywy 82/501/EWG (Seveso). W efekcie, dyrektywa ta została zastąpiona Dyrektywą Rady 96/82/WE z dnia 9 grudnia 1996 roku w sprawie zarządzania zagrożeniami poważnymi awariami z udziałem substancji niebezpiecznych, zwaną Dyrektywą Seveso II [2]. Dyrektywa Seveso II, opublikowana w styczniu 1997 roku, weszła w życie w dniu 3 lutego tegoż roku i zgodnie z dyspozycją artykułu 23 wymagania tej dyrektywy zostały wprowadzone do prawodawstwa państw członkowskich UE w okresie dwóch lat, to jest w terminie do dnia 3 lutego 1999 roku. Wykonane w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy – Państwowym Instytucie Badawczym tłumaczenie pełnego tekstu dyrektywy Rady 96/82/WE zostało wydane w 1998 r., jako odrębna pozycja wydawnicza [3], która spotkała się z dużym zainteresowaniem i dobrym odbiorem specjalistów w Polsce. Pełny nakład został wyczerpany już w 2001 roku. Decyzja Komisji 98/433/WE [4]. Artykuł 9 Dyrektywy Seveso II zawiera postanowienie 6(a), w myśl którego, jeśli zostało wykazane, że poszczególne substancje obecne w zakładzie lub w jakiejkolwiek jego części znajdują się w takim stanie, że nie są zdolne stworzyć zagrożenia poważną awarią i ocena ta została zaaprobowana przez kompetentne władze, wtedy państwa członkowskie mogą ograniczyć zakres wymaganych w raportach o bezpieczeństwie informacji do tych, które wiążą się z zapobieganiem pozostałym zagrożeniom. Komisja WE, zgodnie z procedurą ustanowioną w art. 16 Dyrektywy Seveso (82/501/EWG [1]), przyjęła omawianą decyzję, w której ustaliła jednolite kryteria dotyczące częściowego zwolnienia od wymagań odnoszących się do raportu o bezpieczeństwie (tzn. ograniczenia zakresu zawartych w nim informacji). Polski system przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym nie zawiera postanowień sformułowanych w paragrafie 6, litera (a) art. 9 Dyrektywy Seveso II. Innymi słowy, polskie przepisy nie przewidują złagodzenia wymagań dotyczących raportu o bezpieczeństwie w przypadkach, które zostały określone w kryteriach ustalonych w decyzji Komisji [4]. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE. Szczególnie istotnym nowym aktem prawnym jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE z dnia 16 grudnia 2003 r. [5] zmieniająca Dyrektywę Rady 96/82/WE (Seveso II). Postanowienia zawarte w tej dyrektywie, które nie znajdują swojego odzwierciedlenia w obowiązujących obecnie przepisach polskich, będą niewątpliwie wprowadzone do polskiego prawa w drodze nowelizacji ustawy Prawo ochrony środowiska [6] lub odpowiednich rozporządzeń, przede wszystkim rozporządzenia MG [7] w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych. Na podstawie wyników analiz przyczyn i przebiegu kilku poważnych awarii w państwach europejskich o katastroficznych skutkach, a także w wyniku prac kilku zespołów specjalistów, Komisja WE doszła do wniosku o potrzebie dokonania pewnych zmian Dyrektywy Seveso II, a w szczególnościistotnych zmian kryteriów kwalifikacyjnych tej dyrektywy [8]. Kolejne propozycje zmian Dyrektywy Seveso II były publikowane przez Komisję WE w latach 2001 – 2003 [9-11]. Propozycje Komisji WE zmian Dyrektywy Seveso II zostały poddane obowiązującym w UE procedurom konsultacji i uzgodnień, w wyniku których zostały wprowadzone kolejne, istotne zmiany [9-11]. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE zmieniająca Dyrektywę Seveso II została opublikowana w dniu 31 grudnia 2003 r. i z tym właśnie dniem weszła w życie [5]. Państwa Członkowskie zostały zobowiązane do implementacji jej postanowień do prawodawstwa krajowego przed dniem 1 lipca 2005 r. Wprowadzone zmiany można umownie podzielić na 5 grup problemowych:
Zakres obowiązywania Dyrektywy Seveso II ulega pewnemu rozszerzeniu o niektóre dotychczas wyłączone spod jej przepisów rodzaje obiektów. Zmienione przepisy Dyrektywy Seveso II dotyczą obecnie także tych części zakładów górniczych, które stanowią obiekty „chemicznego i termicznego przerobu (wzbogacania) minerałów kopalnych”, o ile spełnią one kryteria kwalifikacyjne. Podobnie, w odniesieniu do składowisk odpadów zawierających substancje niebezpieczne (również dotychczas wyłączonych), wprowadzono zapis, zgodnie z którym składowiska odpadów i szlamów poflotacyjnych związane z chemicznym i termicznym przerobem (wzbogacaniem) minerałów będą podlegać przepisom Dyrektywy Seveso II, o ile zostaną spełnione kryteria kwalifikacyjne. Równocześnie dyrektywa 2003/105/WE uzupełniła wykaz wyłączeń, dodając do art. 4 pozycję „przylądowe [na morzu – przyp. autorów] poszukiwania oraz wydobycie minerałów, włączając w to węglowodory” [5]. Bardzo istotne zmiany dotyczą kryteriów kwalifikacyjnych. Zwiększono o 7 liczbę substancji rakotwórczych i podwyższono wartości progowe Qi do 0,5 i 2 t dla ZZR i ZDR odpowiednio (zamiast 0,001 t). W odniesieniu do liczącej obecnie 17 substancji (i ich pochodnych), grupy związków rakotwórczych wprowadzono dolną granicę stężeń tych związków w preparatach. Wynosi ona 5%. Tak więc związki rakotwórcze należy uwzględniać jako kryteria kwalifikacyjne obiektów niebezpiecznych, jeśli stężenie substancji podstawowej w preparacie jest wyższe niż 5%. W komentarzu stwierdzono [8], że ustalenie wartości progowych na poziomie Qi = 0,5 / 2,0 t pozwoli wyłączyć m.in. laboratoria i szpitale spod zakresu obowiązywania przepisów Dyrektywy Seveso II, co jest zgodne z ogólną intencją tej dyrektywy w odniesieniu do związków rakotwórczych. Kolejna istotna modyfikacja zmian kryteriów kwalifikacyjnych – część 1, substancje nazwane, dotyczy pozycji „produkty destylacji ropy naftowej”. Ta grupa substancji obejmuje obecnie benzyny, nafty oraz oleje napędowe i opałowe, którym przypisano wartości progowe Qi dwukrotnie mniejsze, niż obowiązujące dotychczas. Dodajmy tutaj, że ta grupa substancji rozpatrywana jest w UE przede wszystkim jako grupa substancji niebezpiecznych dla środowiska, mino ich oczywistych właściwości palnych i zagrożeń pożarowych. Zaostrzono także kryteria kwalifikacyjne w odniesieniu do substancji niebezpiecznych dla środowiska – część 2 kryteriów, kategorie nr 9(a) oraz 9(b), ustalając znacznie ostrzejsze, bo dwu lub dwu i półkrotnie mniejsze niż dotychczas, wartości progowe. Zasadnicze zmiany nastąpiły w odniesieniu do kryteriów kwalifikacyjnych obejmujących substancje wybuchowe i pirotechniczne, tzn. w odniesieniu do kategorii nr 4 i nr 5 części 2 załącznika I do Dyrektywy Seveso II. Zastosowano nowe, inne niż dotychczas, podejście do oceny stopnia zagrożenia przez te substancje, w szczególności substancje pirotechniczne. Komisja WE dokonała zmiany zasad klasyfikacji substancji wybuchowych i pirotechnicznych (oraz wyrobów zawierających te substancje), wprowadzając przy tym obowiązek posługiwania się klasyfikacją ADR [12]. Katastrofa w S.E. Fireworks w Enschede (Holandia) stanowiła bezpośrednią przyczynę wprowadzonych w odniesieniu do tych substancji zmian. Należy przy tym zauważyć, że w ostatnich dwudziestu kilku latach, zarówno w UE jak i na świecie, miały miejsce liczne katastrofy związane z materiałami wybuchowymi, w szczególności z pirotechniką, które spowodowały poważne skutki dla życia i zdrowia ludzi oraz poważne zniszczenia. Zakwalifikowanie zdecydowanej większości materiałów wybuchowych i pirotechnicznych, w tym wszystkich substancji o zwrotach określających zagrożenie R2 i R3 a także podklas HD (ADR [12]) 1.1, 1.2, 1.3, 1.5 i 1.6 do kategorii nr 5 o wartościach progowych Qi wynoszących 10 / 50 t oznacza istotne zaostrzenie kryteriów w odniesieniu do dużej części tych substancji. Przypominamy, że dotychczas, zgodnie z Dyrektywą Seveso II, wartości progowe dla substancji wybuchowych R2 wynosiły 50 / 200 t dla ZZR/ZDR odpowiednio. Należy także podkreślić, że obecnie kryteria kwalifikacyjne obejmują także wszelkie wyroby i przedmioty zawierające substancje wybuchowe i pirotechniczne! W 2001 r. miała miejsce katastrofa w zakładach A.Z.F. w Tuluzie (Francja), która spowodowała we władzach UE, szczególnie w Parlamencie Europejskim, nowe dyskusje i rozważania w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych oraz innych postanowień Dyrektywy Seveso II. Uchwała Parlamentu Europejskiego oraz liczne propozycje kolejnych zmian Dyrektywy Seveso II, zmierzające do zaostrzenia wymagań jej przepisów, w szczególności kryteriów kwalifikacyjnych, spowodowały kolejną, trwającą około półtora roku, fazę uzgodnień i konsultacji. W efekcie, dyrektywa 2003/105/WE zapowiadana na pierwszy kwartał 2002 r., została przyjęta ostatecznie dopiero w grudniu 2003 r. Kolejne zmiany kryteriów kwalifikacyjnych, wprowadzone przez dyrektywę 2003/105/WE są pokłosiem tej właśnie poważnej awarii w zakładach nawozów azotowych w Tuluzie i zostały ustalone w 2003 r. Zamiast dotychczasowych dwóch, wprowadzono cztery kategorie azotanu amonu, ustalając przy tym bardzo małe wartości progowe dla „pozaklasowego” (zanieczyszczonego) azotanu amonu, wynoszące Qi = 10 / 50 t dla ZZR i ZDR odpowiednio; wprowadzono ponadto dwie kategorie azotanu potasu oraz pewne zmiany w dotychczas obowiązujących a także nowe definicje. W związku z tym, że wprowadzone dyrektywą 2003/105/WE [5] zmiany, w szczególności zmiany kryteriów kwalifikacyjnych, spowodują objęcie dodatkowych zakładów wymaganiami Dyrektywy Seveso II, w dyrektywie [5] zostały ustalone terminy realizacji poszczególnych zadań i procedur systemu przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym przez już eksploatowane „nowe” ZZR oraz ZDR. Omówione powyżej przepisy Unii Europejskiej dotyczące przeciwdziałania zagrożeniom poważnymi awariami – obszaru zagadnień uregulowanego przez Dyrektywę Seveso II [2,3] i decyzję Komisji [4], szczególnie jednak zmiany samej Dyrektywy Seveso II i jej kryteriów kwalifikacyjnych,wprowadzone z dniem 31 grudnia 2003 r. przez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE [5], składają się na aktualny stan prawny tych przepisów. Zmiany Dyrektywy Seveso II zostały wprowadzone w latach 2005-2006 do prawodawstwa polskiego ustawą z dnia 24 lutego 2006 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw [13], rozporządzeniem ministra gospodarki i pracy z dnia 12 września 2005 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie wymagań, jakim powinien odpowiadać raport o bezpieczeństwie zakładu o dużym ryzyku [14] oraz rozporządzeniem ministra gospodarki (MG) z dnia 31 stycznia 2006 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej [15]. Celem niniejszego rozdziału jest zaznajomienie zainteresowanych zakładów i instytucji oraz polskich specjalistów z aktualnym stanem prawnym w przedmiotowym obszarze zagadnień w Unii Europejskiej. W związku z tym został opracowany tekst jednolity Dyrektywy Seveso II, uwzględniający zmiany tej dyrektywy wprowadzone przez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE [5]. Wprowadzone przez dyrektywę 2003/105/WE zmiany zostały wyróżnione kolorem zielonym, co powinno ułatwić wszystkim zainteresowanym ich identyfikację i umożliwić dokonanie niezbędnych analiz i porównań, w szczególności z przepisami polskimi. Uwzględniając logiczne i czasowe zależności między poszczególnymi dokumentami Unii Europejskiej, dotyczącymi przeciwdziałania poważnym awariom, zostały przedstawione kolejno:
Wspólnota Europejska uczestniczyła w negocjacjach mających na celu opracowanie i przyjęcie konwencji Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych, która została przyjęta w Helsinkach w dniu 17 marca 1992 roku [17] (omówienie tej konwencji – zob. [18]). Na mocy decyzji Rady 98/685/WE z dnia 23 marca 1998 r. Unia Europejska stała się stroną Konwencji Helsinskiej. Należy przy tym zwrócić uwagę na zastrzeżenia dotyczące stosowania wartości progowych Qi, zawarte w załączniku I do decyzji [16]. Są one istotne z tego względu, że Polska, już jako państwo członkowskie UE, ratyfikując konwencję [17], którą podpisała w 1992 r., może również zastosować te zastrzeżenia. Odnoszą się one do wielkości Qi kilku substancji nazwanych (bromu, metanolu oraz tlenu) i do substancji kategorii „niebezpieczne dla środowiska” (część 2 kryteriów kwalifikacyjnych, pozycje 9a oraz 9b) i oznaczają złagodzenie wymagań Konwencji Helsinskiej [17] w odniesieniu do tych substancji. Według Konwencji Helsinskiej Qi dla bromu wynosi 20 ton, dla metanolu – 200 ton i dla tlenu – 200 ton; podczas gdy według załącznika I, część 1 Dyrektywy Seveso II [2] odpowiednie wielkości Qi wynoszą 100, 5 000 oraz 2 000 ton. Jeśli chodzi o substancje niebezpieczne dla środowiska, to w wyniku zmian kryteriów kwalifikacyjnych Dyrektywy Seveso II [2] wprowadzonych przez prezentowaną w niniejszym wydawnictwie dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE [5], wartości progowe Qi dla substancji niebezpiecznych dla środowiska charakteryzowanych zwrotem R50 i R50-53, ustalone w obu aktach prawnych, tzn. w Dyrektywie Seveso II [2] i w Konwencji Helsinskiej [17], nie różnią się aktualnie od siebie i wynoszą 200 ton. Różnica występuje natomiast w odniesieniu do substancji niebezpiecznych dla środowiska charakteryzowanych zwrotem R51-53 (Dyrektywa Seveso II – Qi = 500 ton; Konwencja Helsinska – Qi = 200 ton).
Literatura
|
     |