Ważniejsze postanowienia przepisów polskich oraz Dyrektywy Seveso II

Podstawą realizacji procedury zaliczania (kwalifikacji, identyfikacji) obiektu niebezpiecznego są substancje niebezpieczne stanowiące wraz z przypisanymi im wartościami progowymi kryteria kwalifikacyjne dla instalacji niebezpiecznych.

Przepisy Unii Europejskiej (UE) oraz dostosowane do nich regulacje krajowe wprowadzają obowiązek samodzielnego wykonania procedury zaliczania (identyfikacji) obiektu niebezpiecznego przez prowadzącego zakład posiadający jakiekolwiek obiekty (instalacje), w których znajdują się lub mogą powstać w razie awarii niebezpieczne substancje chemiczne wymienione w kryteriach kwalifikacyjnych.

Analiza wymagań odnoszących się do zaliczania obiektów niebezpiecznych wykazała, że – wbrew pozorom – postępowanie przy kwalifikacji obiektów do kategorii niebezpiecznych, a także niezbędne do prawidłowego wykonania tej procedury postępowanie dotyczące klasyfikacji substancji do określonej klasy (kategorii) substancji niebezpiecznych, nie jest sprawą prostą.

Niniejsze zalecenia zostały opracowane na podstawie szczegółowych analiz wymagań zawartych w przepisach UE oraz obowiązujących przepisach krajowych. Autorzy wyrażają przekonanie, że zalecenia w znacznym stopniu ułatwią prawidłowe wykonanie procedur niezbędnych do identyfikacji obiektów niebezpiecznych, w sposób zgodny z wymaganiami stosownych regulacji prawnych, a także będą pomocne w ocenie tych procedur przez powołane do tego organy władz oraz instytucje nadzoru i kontroli.

Zakres obowiązywania przepisów – wyłączenia

Dyrektywa Seveso II zawiera wykaz rodzajów obiektów, których nie dotyczą wymagania systemu przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym. Ustawa - Prawo ochrony środowiska zawiera zapis o niestosowaniu jej przepisów do spraw regulowanych w przepisach Prawa atomowego (art. 2, ust. 1), co oznacza, że obiekty stwarzające zagrożenie związane z promieniowaniem jonizującym nie podlegają przepisom przeciwdziałania poważnym awariom (sprawy te reguluje ustawa – Prawo atomowe).

Również transport substancji niebezpiecznych (drogowy, kolejowy, wodny śródlądowy i morski oraz powietrzny) jest wyłączony spod wymagań nowych przepisów. Wynika to z postanowień ustawy – Prawo ochrony środowiska (POŚ), w myśl których pojęcia zakład (ZZR lub ZDR) oraz instalacja odnoszą się wyłącznie do obiektów stacjonarnych.

Z postanowień ust. 2a wprowadzonego do art. 248 przez ustawę z roku 2006, nowelizującą ustawę POŚ wynika, że omawiane przepisy nie dotyczą:

• komórek i jednostek rganizacyjnych podległych ministrowi obrony narodowej albo przez niego nadzorowanych,
• transportu materiałów niebezpiecznych i ich czasowego magazynowania poza zakładami,
• poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania kopalin ze złóż, z wyjątkiem ich składowania i magazynowania oraz chemicznych i cieplnych procesów przetwarzania tych kopalin,
• składowania i magazynowania odpadów, z wyjątkiem odpadów niebezpiecznych, stanowiących substancje niebezpieczne określone w kryteriach kwalifikacyjnych

Kryteria kwalifikacyjne dla obiektów niebezpiecznych

Jedną z głównych procedur systemu przeciwdziałania zagrożeniom poważnymi awariami przemysłowymi stanowi procedura zaliczania, tzn. kwalifikacja obiektów, w których znajdują się (lub mogą powstać w razie awarii) niebezpieczne substancje chemiczne, do jednej z dwóch kategorii instalacji niebezpiecznych: do kategorii dużego (ZDR) oraz kategorii zwiększonego (ZZR) ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej.

Zakład o zwiększonym ryzyku oznacza zakład posiadający instalacje stwarzające w razie awarii zagrożenia o mniejszym stopniu ciężkości, które są identyfikowane z zastosowaniem mniejszych wartości progowych Qi kryteriów kwalifikacyjnych.

Zakład o dużym ryzyku oznacza zakład posiadający instalacje stwarzające w razie awarii zagrożenia o większym stopniu ciężkości, które są identyfikowane z zastosowaniem większych wartości progowych Qi kryteriów kwalifikacyjnych.

Procedura zaliczania, tzn. kwalifikacji instalacji do kategorii niebezpiecznych ma kluczowe znaczenie w systemie przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym. Służy ona bowiem ustaleniu głównego podmiotu omawianych regulacji, tzn. obiektu (instalacji/zakładu) niebezpiecznego oraz – w wyniku kwalifikacji instalacji do jednej z dwóch kategorii, tj. ZZR lub ZDR – stanowi podstawę do określenia zakresu zadań i obowiązków zarządu obiektu oraz właściwych władz, a także służb publicznych. Zakresy tych obowiązków i zadań są różne dla obu kategorii obiektów.

W Dyrektywie Seveso II oraz w przepisach polskich ustalono kryteria kwalifikacyjne w formie zbioru zasad postępowania oraz dwóch wykazów niebezpiecznych substancji chemicznych wraz z granicznymi ilościami tych substancji (wartościami progowymi). Są to:

• Wykaz nazwanych substancji lub grup substancji – tabela 1 załącznika do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 31 stycznia 2006 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (dalej w tekście: rozporządzenia MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych – DzU nr 30, poz. 208), dla których z różnych względów ustalono określone wartości progowe, odmienne od przypisanych klasie (kategorii), do której nazwana substancja została zaklasyfikowana. Ustalone wartości są mniejsze lub większe (w wielu przypadkach znacznie) ze względu na przesłanki pragmatyczne.
• Wykaz klas (kategorii) substancji – część 2 załącznika do rozporządzenia MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych (DzU nr 30, poz. 208). Obejmuje on klasy substancji bardzo toksycznych, toksycznych, utleniających, wybuchowych (2 kategorie), łatwo palnych (4 kategorie), niebezpiecznych dla środowiska (również 2 grupy) oraz niektóre inne kategorie substancji stwarzających szczególne zagrożenia awariami.

Dla poszczególnych substancji nazwanych oraz klas substancji w Dyrektywie Seveso II oraz w przepisach polskich ustalono dwie wartości progowe – mniejszą i większą, kwalifikujące instalację niebezpieczną odpowiednio do kategorii ZZR lub ZDR.

Z punktu widzenia zagrożeń poważnymi awariami przemysłowymi oraz systemu przeciwdziałania tym zagrożeniom Unia Europejska (i w konsekwencji przepisy polskie), na podstawie analiz licznych przemysłowych awarii chemicznych w państwach Wspólnoty oraz na świecie, przyjęła w kryteriach kwalifikacyjnych tylko niektóre klasy oraz poszczególne substancje niebezpieczne spośród wielkiej liczby tych, które na podstawie odrębnych przepisów są klasyfikowane jako substancje (lub preparaty) niebezpieczne.

W celu prawidłowego i zgodnego z wymaganiami wykonania procedur samoidentyfikacji (kwalifikacji obiektu do odpowiedniej kategorii niebezpiecznych) oraz właściwego wykonania procedury notyfikacji obiektu niebezpiecznego wraz z notyfikacją (zgłoszeniem) substancji niebezpiecznych w obiekcie, niezbędne są:

• pełna znajomość i właściwe zrozumienie zasad postępowania kwalifikacyjnego obiektów ustalonych w Dyrektywie Seveso II i w przepisach polskich
• właściwe wykonanie postępowania klasyfikacyjnego substancji niebezpiecznych stanowiących kryteria kwalifikacyjne dla obiektów, czyli właściwa klasyfikacja substancji i preparatów niebezpiecznych wraz z określeniem (przypisaniem im) wartości progowych odpowiednich dla danej klasy substancji.

Innymi słowy, kryteria kwalifikacyjne wymagają szczegółowego rozwinięcia przez uwzględnienie wszystkich substancji, które należy zaklasyfikować do danej klasy (kategorii) wskazanej w kryteriach kwalifikacyjnych dla instalacji niebezpiecznych.

Liczne substancje zostały urzędowo zaklasyfikowane przez UE do poszczególnych klas na mocy przepisów odpowiednich dyrektyw. Wiele z nich, ze względu na właściwości, zaliczono jednocześnie do kilku klas (kategorii) substancji. Fakt ten należy także uwzględniać wykonując procedurę samoidentyfikacji, co oznacza potrzebę kilkakrotnego wzięcia pod uwagę takiej substancji w określonych sytuacjach.

Szczególnie ważne, oprócz prawidłowej klasyfikacji substancji, jest postępowanie dotyczące procedury sumowania qi/Qi, kiedy ilości poszczególnych nazwanych substancji niebezpiecznych umieszczonych w tabeli 1 załącznika do rozporządzenia MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych (DzU nr 30, poz. 208) oraz zaklasyfikowanych do poszczególnych klas (kategorii) substancji umieszczonych w tabeli 2 tego załącznika (kryteria kwalifikacyjne) są znaczne, ale nie przekraczają wartości progowych.

Trzeba zwrócić uwagę na to, że zgodnie z wymaganiami UE oraz polskimi, jeśli substancja nie znajduje się w „urzędowym” wykazie substancji niebezpiecznych, należy samodzielnie dokonać jej klasyfikacji, stosując odpowiednie kryteria klasyfikacyjne (wraz ze zwrotami R), ustalone w tych przepisach.

Zakres obowiązywania przepisów (wyłączenia)

Przypomnijmy w tym miejscu, że na podstawie ustawy Prawo ochrony środowiska przepisy w sprawie przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym nie dotyczą:

• spraw uregulowanych w przepisach Prawa atomowego, a więc zagrożeń związanych z materiałami jądrowymi, radioaktywnymi oraz promieniowaniem jonizującym,
• komórek i jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej albo przez niego nadzorowanych,
• transportu materiałów niebezpiecznych i ich czasowego magazynowania poza zakładami,
• poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania kopalin ze złóż, z wyjątkiem ich składowania i magazynowania oraz chemicznych i cieplnych procesów przetwarzania tych kopalin,
• składowania i magazynowania odpadów, z wyjątkiem odpadów niebezpiecznych, stanowiących substancje niebezpieczne określone w kryteriach kwalifikacyjnych (rozporządzenie MG).

Tak więc, przedstawione w niniejszym opracowaniu materiały i zalecenia nie dotyczą rodzajów zakładów i organizacji, które spełniają powyższe warunki.