Zbiory historyczne w Bibliotece Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego Lata 1900 - 1950 Lata 1951 - 1970 Autor: mgr JOANNA BULIŃSKA,  Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

W artykule zaprezentowano część księgozbioru Biblioteki CIOP-PIB z zakresu bezpieczeństwa i ochrony człowieka w środowisku pracy, z lat 1900 –1950. Przy wyborze pozycji kierowano się aktualnością dla współczesnego czytelnika wybranych publikacji.

Lata 1900 - 1950

Biblioteka CIOP-PIB rozpoczęła  działalność w rok po powołaniu  Instytutu, tzn. w roku 1951.  Obecnie księgozbiór liczy 40 tysięcy  wydawnictw zwartych polskich i zagranicznych  prawie ze wszystkich dziedzin  nauki, zarówno humanistycznych jak  i technicznych, a także 245 tytułów czasopism  polskich i 85 tytułów czasopism  zagranicznych reprezentujących, przede  wszystkim bezpieczeństwo i ochronę  człowieka w środowisku pracy, ergonomię,  psychologię, socjologię, fizjologię,  higienę i medycynę pracy, prawo pracy  oraz technikę bezpieczeństwa.  

Zaczątek księgozbioru stanowiły  książki, czasopisma polskie i zagraniczne,  biuletyny, katalogi i instrukcje  przekazane przez bibliotekę Wzorcowni  Bezpieczeństwa i Higieny Pracy, która  od roku 1947 kontynuowała działalność  Wzorcowni Urządzeń Ochronnych  oraz Poradni Bezpieczeństwa Pracy  i Przemysłu przy Muzeum Techniki [1],  mieszczącej się w późniejszej siedzibie  CIOP w Warszawie przy ul. Tamka 1.  Współpraca kierownictwa Wzorcowni  z instytucjami ds. bezpieczeństwa pracy  w Anglii, Austrii, Belgii, Francji, Holandii,  Niemczech, Szwajcarii, Jugosławii  i w Stanach Zjednoczonych zaowocowała  pozyskaniem książek, które obecnie  stanowią cenny historyczny zbiór publikacji  z zakresu szeroko rozumianego  bezpieczeństwa pracy.  

Uwagę Czytelników zwracamy na  historyczną wartość tego zbioru, na  który składają się publikacje z końca  XIX i pierwszej połowy XX wieku, odzwierciedlające  ówczesny stan wiedzy  oraz zaawansowanie prac badawczych  i organizacyjnych z zakresu bezpieczeństwa  pracy, fizjologii, psychologii pracy  i higieny przemysłowej prowadzonych  w krajach zachodnich i w Polsce. Tematyka  tych książek już wówczas wskazywała  na interdyscyplinarność dziedziny  jaką jest bezpieczeństwo pracy.  Mimo upływu lat oraz postępu jaki  dokonał się w nauce i technice, wszyscy,  którzy dzisiaj prowadzą badania i zajmują  się problematyką poszczególnych  dyscyplin w obszarze bezpieczeństwa  i ochrony zdrowia człowieka w środowisku  pracy, na pewno znajdą w tych  starszych wydaniach książkowych bogate  i interesujące źródło wiedzy.  Zachęcając Czytelników do ich lektury,  przedstawiamy tylko niektóre, kierując  się przede wszystkim aktualnością  poruszanej w nich problematyki.  

Prezentację zaczynamy od I wydania,  „Podręcznika do badań fizjologiczno-chemicznych”, który ukazał się w Krakowie  w 1916 roku nakładem Polskiej  Akademii Umiejętności. Autor – dr Leon  Marchlewski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego  napisał go z myślą o swoich  studentach, dla których miał on stanowić  uzupełnienie wykładów i służyć pomocą  podczas prowadzenia badań w laboratoriach.  Omówiono w nim niektóre metody  fizyczne i szczegółowe badanie chemiczne  moczu. Biblioteka CIOP-PIB posiada  II wydanie tego podręcznika, z roku 1924  [2]. Wydanie to nie różni się układem od  pierwszego, jednak rozdział dotyczący  metod fizycznych został poszerzony  o metodę wyznaczania współczynników  ekstynkcji światła nadfiołkowego,  która jak przewidywano – znajdzie  zastosowanie w oznaczaniu drobnych  ilości ciał w płynach fizjologicznych  i patologicznych.  Wyniki badań, które były prowadzone  w Zakładzie Higieny Uniwersytetu  Jagiellońskiego w latach 1932 – 1934  można znaleźć w „Zbiorze Prac i Streszczeń  Poglądowych” [3] .

Były to badania  między innymi z zakresu:  

• pomiaru pyłów w powietrzu atmosferycznym i w budynkach, przykładowo w szkolnych salach gimnastycznych


• zanieczyszczenia rzek – Białki i Wisły ściekami z miast


• zmęczenia umysłowego wywołanego „ćwiczeniami cielesnemi”


• własności bakteriobójczych niektórych estrów kwasu p-oxybenzoesowego


• przepuszczalności tkanin dla promieni ultrafioletowych.

W ostatnim rozdziale tego Zbioru  – prof. dr Witold Gądzikiewicz, dyrektor  tej placówki, podsumowuje 10 lat pracy  Zreformowanego Zakładu Higjeny UJ  w Krakowie (1924 – 1934). Autor wymienia  nazwiska pracowników i tematy  prac naukowych, nad którymi pracowali.  Zamieszcza wykazy cenniejszych  przyrządów, które stały się własnością  Zakładu w ciągu tych 10 lat, wykorzystywanych  podczas prowadzonych badań,  a wśród nich np. fotometr Krisa-Voege do  badania oświetlenia, aparat Barkhausena  do badania hałasu czy aparat Pleisnera  do badania przewodnictwa elektrycznego  wody.  Autor nie pominął problemów ogólnoorganizacyjnych, kadrowych i finansowych z jakimi borykał się Zakład:

„Chcąc, choć częściowo zaradzić temu  brakowi (mowa o funduszach) wybieraliśmy  tematy w ten sposób, aby zainteresować  niemi różne instytucje czy też  organizacje, które mogłyby nam przyjść  z pomocą w nabyciu lub wypożyczeniu  potrzebnych przyrządów.” [3].

I tak, Zakład  prowadził badania np. na zlecenie  Wydziału Aprowizacji Ministerstwa  Spraw Wewnętrznych, dyrekcji kopalni  śląskich, międzyministerialnej i międzywojewódzkiej  komisji ds. zwalczania  zanieczyszczeń rzek.  W działalności Zakładu Autor ważne  miejsce i rolę przypisał bibliotece, która  w roku 1934 posiadała 1316 książek,  głównie z zakresu bakteriologii i higieny  społecznej oraz wiele interesujących  czasopism polskich i zagranicznych,  co prawda nie zawsze kompletnych  roczników, ale jak na ówczesne czasy  zasługujących na uwagę. Przegląd prac badawczych Zakładu  Higieny UJ jest kontynuowany w kolejnym  tomie, obejmującym badania  prowadzone w latach 1935 – 1936 [4].  Były to prace dotyczące hałasu ulicznego,  w kopalniach i w szkołach, a także wentylacji  w szpitalach oraz chorób zakaźnych  występujących w Krakowie. Na szczególną uwagę zasługują  dwie prace zamieszczone w tym tomie.  

W pierwszej – „Wypadki samochodowe  w Krakowie w ciągu dziesięciolecia 1924  – 1934” zamieszczono dane statystyczne:  liczbę wypadków z podziałem na  lata, miesiące, dni tygodnia i godziny,  z uwzględnieniem płci oraz wieku osób  biorących w nich udział. Z prowadzonych  statystyk wynikało, że liczba wypadków  wzrastała w miesiącach letnich,  w sobotę, niedzielę i poniedziałek oraz  że brali w nich udział głównie ludzie  młodzi, w wieku od 20 do 24 lat.  Jako przyczyny wypadków autor,  A. Butrym wskazywał: wzrost liczby pojazdów,  niedostosowanie ulic do wzmożonego  ruchu, zły stan techniczny pojazdów  oraz zły stan fizyczny i psychiczny  kierowców. W pracy tej analizuje „jakie  postępowanie należy zastosować względem  szoferów, by usunąć liczbę przejechań  powstałych z ich winy” oraz przedstawia  schemat badań lekarskich kandydatów na  „kierowców automobilowych”.  

Do tej tematyki nawiązuje druga praca  ze wspomnianego Zbioru, w której autor,  dr med. Ervin Haberfeld omówił badania  mające na celu określenie poziomu  zmęczenia kierowców i jego wpływ  na sprawność prowadzenia pojazdu.  Przedstawił również własne badania  prowadzone w tym zakresie, w których  uczestniczyli kierowcy zawodowi i amatorzy.  Ten temat badań z biegiem lat nie  tylko nie stracił, ale także wiele zyskał  na aktualności. Z pewnością interesujące  będzie porównanie metod i wyników  badań, które dzieli kilkadziesiąt lat i olbrzymi  skok cywilizacyjny.  

Warto także powrócić do opracowań  sprzed lat zajmujących się doborem kandydatów  do wykonywania konkretnego  zawodu.

Obecnie, kiedy efektywność działalności  przedsiębiorstw i firm w znacznej  mierze uzależniona jest od umiejętnego  zarządzania zasobami ludzkimi i zarządzania  wiedzą, jakże proroczo brzmi  zdanie zaczerpnięte z przedmowy do  książki „Zagadnienia selekcji zawodowych.  Analiza i krytyka” Gustawa Ichheisera  wydanej w 1947 r. przez Instytut  Spraw Społecznych [5]:  

„Sprawa wprowadzenia planowości  i ładu w gospodarkę materiałem ludzkim  w Polsce, a tym samym usunięcia zbędnego  marnotrawstwa, staje się hasłem  dnia. Jest to wynikiem uświadomienia,  że największym bogactwem, którym  rozporządzamy jest człowiek i energia  w nim utajona”.

W książce tej znajdujemy omówienie  zagadnień analizy i klasyfikacji  zawodów, poradnictwa zawodowego  i psychotechnicznej oceny „zdatności  zawodowej jednostki”.  Na rysunku przedstawiono klasyfikację  „właściwości osobistych”, istotnych  zawodowo, z podziałem na kwalifikacje  zawodowe („rzeczowy ośrodek”) i cechy  psychofizyczne.  



Rys. G. Ichheiser Zagadnienia selekcji zawodowych. Analiza i krytyka [5]

Poradnictwo zawodowe jako zagadnienie  psychologiczne, wychowawcze,  ekonomiczne i medycyny społecznej to  temat książki „Poradnictwo zawodowe”  [6], wydanej w Krakowie w 1949 r. Znajdziemy  w niej krótkie omówienie organizacji  poradnictwa zawodowego w Polsce,  w Związku Radzieckim, w Anglii,  Francji, Austrii, Szwajcarii i Ameryce.  Ostatni rozdział to praktyczne wskazówki  dotyczące metod analizy zawodu, opracowywania  kwestionariuszy i schematów  obserwacji psychologicznych.  

Przy okazji warto też zajrzeć do rozdziału  VI „Dobór zawodowy” w książce  „Najważniejsze zagadnienia bezpieczeństwa  i higieny pracy oraz psychotechniki  na kolejach” [7]. Poza metodami  badania zdolności, na uwagę zasługuje  pogląd autorów o konieczności istnienia  instytucji, która w sposób naukowy zajmowałaby  się określaniem „zdatności”  zawodowych. Pogląd swój uzasadnili  korzyściami gospodarczymi, płynącymi  z działalności takiej instytucji.  

Tej samej problematyce poświęcił  swoją książeczkę „Co to jest psychologia”  (1949) niezbyt obszerną, ale  wielce interesującą dr Bronisław Biegeleisen-  Żelazowski. Chcąc wypełnić  lukę w dopływie do Polski fachowej  literatury naukowej spowodowaną II  wojną światową, autor dał krótki przegląd  stanu psychologii pracy, z jej światowymi  nurtami. Zwrócił również uwagę na badania  prowadzone na Zachodzie w latach  osiemdziesiątych XIX wieku w pierwszych  laboratoriach psychologicznych,  kiedy powstała psychofizjologia.

W tym  czasie w Niemczech pojawił się nowy  termin – psychotechnika zaś w wyniku  prac prowadzonych w Anglii, Niemczech,  Ameryce i we Francji (tu na uwagę  zasługuje postać polskiego psychologa,  dr Józefy Joteykówny) zostaje opracowana  nowa metoda badań psychologicznych  – test. Nawiązując do tej metody warto  polecić publikacje wydane w Londynie:  „Inteligence and inteligence test” (1948),  „Handbook of tests for use in schools”  (1948) oraz „Mental test” (1949).  

Psychologia ze swoimi nowymi  metodami zaczęła wkraczać do badań  nad wypadkami w pracy [9, 10], które  są nierozerwalnie związane z rozwojem  cywilizacyjnym. W miarę rozwoju  techniki i dokonującego się uprzemysłowienia,  problem wypadków przy pracy  stale narastał, o czym świadczą liczby  przedstawione w tabelach 1. i 2.  



Tabela 1
DANE Z ODLEWNI ŻELIWA NA GÓRNYM ŚLĄSKU W CZĘŚCI NIEMIECKIEJ I POLSKIEJ
Źródło: S. Roszkowski Praca w odlewniach żeliwa pod względem bezpieczeństwa i higjeny [11]


Tabela 2
Źródło: BHP. Przyjaciel przy pracy – 1947 r.


Jak przebiegała organizacja systemu  zapobiegania wypadkom i systemu  ubezpieczeń na świecie, począwszy od  XIX wieku, możemy prześledzić czytając  książkę Andrzeja Mazurkiewicza  „Zagadnienia organizacji bezpieczeństwa  pracy” wydaną przez Instytut Spraw  Społecznych w 1938 r. [12]. Publikacja  ta stanowi kompendium wiedzy z historii  ubezpieczeń wypadkowych, wiedzy  o stowarzyszeniach ubezpieczeniowych,  organizacjach ubezpieczeniowych,  organizacjach bezpieczeństwa pracy  w krajach Europy Zachodniej, w USA  i Kanadzie. W drugiej części książki  autor przedstawił rozwój organizacji  bezpieczeństwa pracy w Polsce, od  czasów zaborów do początku II wojny  światowej.  

Zagadnienia wypadku przy pracy  i jego definicji, sprawy ubezpieczeń oraz  wysokości składek są aktualne do dnia  dzisiejszego i przewijają się w różnych  publikacjach o charakterze ogólnym, np.  „Vademecum bezpieczeństwa pracy” [9],  „Industrial safety” [13], „Zagadnienia  organizacji bezpieczeństwa pracy” [12]  i w cytowanych już publikacjach dotyczących  różnych dziedzin przemysłu:  „Najważniejsze zagadnienia bezpieczeństwa  i higieny pracy oraz psychotechniki  na kolejach” [7], „Praca w odlewniach  żeliwa pod względem bezpieczeństwa  i higjeny” [11].  W zwalczaniu wypadków przy pracy  problem profilaktyki był wysuwany na  plan pierwszy i dlatego wiele uwagi poświęcano  zabezpieczeniom technicznym  i odzieży ochronnej w takich pracach, jak  „Odzież robocza i ochronna” [14], „Industrial  hygiene. A Handbook of hygiene  and toxicologi for enginners and plant  managers” [15].  

Zagadnieniem, które również nie  straciło na aktualności jest praca kobiet  w aspekcie psychologicznym, prawnym  i organizacyjnym. Omawia je publikacja  pt. „Frauenarbeit” z roku 1929, wydana  w Berlinie przez wydawnictwo Verlag  Julius Springer, które do dzisiaj jest  obecne na polskim rynku.  Wiele osób, nawet nie związanych  z dziedziną bezpieczeństwa pracy, zainteresuje  jeden z rozdziałów wcześniej  wspomnianego Zbioru Prac [3] pt. „Pożywienie”.  Znajdziemy w nim m.in. informacje  dotyczące zawartości kalorycznej  i składu chemicznego poszczególnych  produktów spożywczych oraz używek.  Autor podaje także przykładowe zużycie  kalorii podczas wykonywania różnego  rodzaju prac (tabela 3.).


Tabela 3
Źródło: Zbiór Prac i Streszczeń Poglądowych z Zakładu Higjeny Uniwersytetu Jagiellońskiego 1932 – 1934 [3]
Ze zbiorów Biblioteki CIOP-PIB

Ciekawe  będzie porównanie tych informacji ze  współczesnymi poglądami na zasady  prawidłowego żywienia.  Przykładów ciekawych i wartych  polecenia książek, wydanych w omawianym  50-leciu (1900 – 1950), można  by przytoczyć wiele. Układają się one  w tematyczne cykle, których bardziej  skrupulatne i szczegółowe prześledzenie  może dostarczyć sporo cennych  informacji.  Omawiane zbiory historyczne biblioteki  CIOP-PIB obejmują także: wydawnictwa  encyklopedyczne, słowniki,  roczniki statystyczne, zbiory przepisów  prawnych oraz czasopisma niemieckie  z początku XIX w.  

                 

Ze zbiorów Biblioteki CIOP-PIB

Zbiory historyczne, które są przechowywane  w bibliotekach z wielką  pieczołowitością, zasługują na uwagę  nie tylko specjalistów z konkretnych  dziedzin nauki, dla których są one  źródłem wiedzy merytorycznej i historycznej,  lecz również dla miłośników        starych wydań, którzy zwracają uwagę  na ich szatę graficzną, rodzaj papieru,  pisma, podziękowania i dedykacje oraz  na dawną technikę zdjęć.  Zachęcamy więc Czytelników do  sięgania po stare wydania publikacji  naukowych, zwłaszcza że większość  z nich posiada bogatą bibliografię, wiele  tabel i wykresów, a wydawnictwa polskie  streszczenia w języku angielskim, francuskim  lub niemieckim.  


PIŚMIENNICTWO

1. Wzorcownia Urządzeń Ochronnych i Poradnia Bezpieczeństwa Pracy przy Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie, ul. Tamka 1. Warszawa 1938


2. Marchlewski L. Podręcznik do badań fizjologiczno-chemicznych. Polska Akademia Umiejętności. Kraków 1924


3. Zbiór Prac i Streszczeń Poglądowych z Zakładu Higjeny Uniwersytetu Jagiellońskiego 1932 – 1934. Kraków 1934


4. Zbiór Prac i Streszczeń Poglądowych z Zakładu Higjeny Uniwersytetu Jagiellońskiego 1935 – 1936. Kraków 1936


5. Ichheiser G. Zagadnienia selekcji zawodowych. Analiza i krytyka. Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 1937


6. Biegeleisen-Żelazowski B. Poradnictwo zawodowe. Wiedza – Zawód – Kultura. Tadeusz Zapiór i Ska, Kraków 1949


7. Bojanowicz K., Niemiec K., Przewłocki D. Najważniejsze zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz psychotechniki na kolejach. Wydawnictwa Komunikacyjne, Warszawa 1949


8. Biegeleisen-Żelazowski B. Co to jest psychologia. Wiedza – Zawód – Kultura. Tadeusz Zapiór i Ska, Kraków 1949


9. Vademecum Bezpieczeństwa Pracy. Instytut Naukowy Organizacji i Kierownictwa. Warszawa 1947


10. Industrial accident prevention. A Scientific approach. McGraw-Hill Book Company Inc. New York, London 1941


11. Roszkowski S. Praca w odlewniach żeliwa pod względem bezpieczeństwa i higjeny. Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 1933


12. Mazurkiewicz A. Zagadnienia organizacji bezpieczeństwa pracy. Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 1938


13. Industrial safety. Prentice-Hall. Inc. New York 1943


14. Humel H. Odzież robocza i ochronna. Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 1937


15. Industrial hygiene. A Handbook of hygiene and toxicologi for enginners and plant managers. F.S CROFTS and CO. New York 1938

Publikacja opracowana w ramach zadania  badawczego VII-13.02 programu wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków  pracy w Polsce do standardów  UE” dofinansowywanego przez Komitet  Badań Naukowych w latach 2002-2004.  
Główny koordynator: Centralny Instytut  Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

Lata 1950-1970

W styczniowym numerze zachęcaliśmy czytelników do  podróży w przeszłość, w krainę wydawnictw z początku  XX wieku. Zachęcaliśmy do zwolnienia, chociaż  na chwilę, szaleńczego tempa codziennego życia oraz sięgnięcia  do dawnych publikacji i rozpraw naukowych z dziedziny bezpieczeństwa  i ochrony zdrowia człowieka w środowisku pracy  oraz do chwili refleksji nad problemami, którymi zajmowali się  ich autorzy.

Chcąc kontynuować tę wędrówkę w czasie, tym razem proponujemy  przegląd wydawnictw, z lat 1950 – 1970, które są  w posiadaniu biblioteki Centralnego Instytutu Ochrony Pracy  – Państwowego Instytutu Badawczego.  

Zdajemy sobie sprawę, że ze względu na uwarunkowania  historyczne i społeczno-ekonomiczne, niechętnie wracamy do  tego okresu, poddając ostrej krytyce główne założenia polityki  ówczesnych władz i sposób ich realizacji.

Naczelnym hasłem tego okresu było dążenie do stałego wzrostu  i doskonalenia produkcji oraz podnoszenia jej wydajności. I jaka by  nie była ocena wystawiana obecnie planowo przeprowadzonemu  uprzemysłowieniu kraju i planom wieloletnim, począwszy od planu  sześcioletniego, faktem jest, że w omawianym okresie następował  wzrost produkcji przemysłowej oraz stanu zatrudnienia. W publikacjach  z tych lat czytamy, że „w 1965 r. liczba zatrudnionych  w gospodarce uprzemysłowionej stanowiła ok. 98% ogółu zatrudnionych”(  poza rolnictwem – przyp. red.) [1], a „praca jest prawem,  obowiązkiem i sprawą honoru każdego obywatela. Pracą swoją,  przestrzeganiem dyscypliny pracy, współzawodnictwem w pracy  i doskonaleniem jej metod lud pracujący miast i wsi wzmacnia siłę  i potęgę Ojczyzny, podnosi dobrobyt narodu i przyspiesza całkowite  urzeczywistnienie ustroju socjalistycznego” [2].

Zgodnie z tezą zawartą w art. 14 Konstytucji PRL każdy obywatel  zdolny do pracy miał obowiązek uczestniczenia, poprzez  pracę, w procesie stałego wzrostu i doskonalenia produkcji.  Państwo miało obowiązek zapewniania pracownikom w pełni  bezpiecznych i zdrowych warunków pracy, co ujęte zostało w art.  60 wyżej wymienionej Konstytucji. Ujęcie w przepisach Konstytucji obowiązku Państwa do stałej  poprawy warunków bezpieczeństwa, ochrony i higieny pracy  nadało temu zagadnieniu wysoką rangę oraz zapewniło szczególną  ochronę prawną.

Dokonania ustawodawstwa polskiego tego okresu z dziedziny  bezpieczeństwa i higieny pracy znalazły swoje odzwierciedlenie  w wydawanych rokrocznie przez Wydawnictwo Związkowe  przepisach bhp, np. z 1957 roku [3], wydawnictwach zbiorczych  zawierających przepisy, jak Zbiór przepisów o bezpieczeństwie  i higienie pracy [4] i zbiorach przepisów resortowych, np. dotyczących  lotniczego przewozu materiałów niebezpiecznych [5].  Na uwagę zasługują wydawnictwa, których autorzy poza  tekstami ustaw i rozporządzeń, zamieszczają swoje komentarze  do przepisów, np. L. Sowiński i H. Żmigrodzka w publikacji  Zagadnienia ochrony pracy w ustawodawstwie polskim [6] oraz  W. Szubert w materiale dotyczącym obowiązku zapewnienia  bezpiecznych warunków pracy [7].

Spośród różnych przepisów na szczególną uwagę zasługuje  ustawa z dnia 4 lutego 1950 roku o Społecznej Inspekcji Pracy  (Dz.U. nr 6 poz. 52) i ustawa z dnia 4 kwietnia 1950 roku o utworzeniu  Centralnego Instytutu Ochrony Pracy (Dz.U. nr 17 poz. 139).  Powierzając Instytutowi prowadzenie prac naukowo-badawczych  z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, środków technicznych  i urządzeń zapobiegających wypadkom oraz chorobom zawodowym  podkreślono fakt, że bezpieczeństwo i higiena pracy stały się nierozerwalnie  związane z produkcją, o czym świadczy hasło:

Przez podnoszenie stanu BHP przyspieszamy  wykonanie planów produkcyjnych  i przyczyniamy się do umocnienia sił postępu i pokoju  jedno z niezliczonej liczby haseł jakie pojawiały się wszędzie  i stanowiły klimat tamtych czasów.

Zwiększanie wydajności i podnoszenie poziomu produkcji  odbywało się w wyniku coraz nowszych rozwiązań technicznych  i technologii, nowych materiałów, które sprzyjały rozwojowi  przemysłu, ale niosły także ze sobą nowe niebezpieczeństwa, na  które byli narażeni robotnicy. Dla kadry zakładów przemysłowych stawała się niezbędna  wiedza z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Dlatego też  proponujemy spojrzeć na lata 1950 – 1970 przez pryzmat dokonań  naukowych, wydawniczych i popularyzatorskich z tej dziedziny.

W dążeniu do poprawy warunków bezpieczeństwa pracy niebagatelną  rolę odgrywało szkolenie każdego nowo przyjętego robotnika  przed dopuszczeniem go do samodzielnego wykonywania  pracy, lub przed zmianą stanowiska. Za szkolenie odpowiedzialni  byli kierownicy wydziałów produkcyjnych i mistrzowie. Z myślą  o nich były organizowane specjalne kursy i wydawano wiele publikacji,  które w przystępny sposób podawały ogólne wiadomości  teoretyczne i wskazówki praktyczne, niezbędne przy kierowaniu  ludźmi i usprawnianiu organizacji pracy. Do nich należą np.  poradniki autorstwa B. Makarewicza wydawane na początku lat  50., np. ABC ochrony pracy [8].

Wydawnictwa resortowe wydawały poradniki i materiały  informacyjne dla kadry kierowniczej zatrudnionej w górnictwie,  hutnictwie, budownictwie, komunikacji i łączności, leśnictwie,  rolnictwie, przemyśle spożywczym. Można w nich znaleźć akty  prawne z zakresu ochrony pracy, podstawy fizjologii i higieny  pracy, ogólne i resortowe przepisy oraz wymagania bezpieczeństwa  pracy, a także praktyczne wskazówki przydatne w codziennej  pracy. Nie należy o nich zapominać, bowiem mimo postępu technicznego,  jaki się dokonał, zawarte w nich informacje nie w pełni  się zdezaktualizowały.

Spośród wspomnianych poradników, dostępnych w bibliotece  CIOP-PIB, warto zwrócić uwagę na pozycję [9] z serii Biblioteki  Organizatora Produkcji, w której autor J. Wasiak, omawiając  aspekty techniczne i organizacyjne stanowiska roboczego  w przemyśle metalowym i maszynowym, podkreśla znaczenie  właściwego doboru załogi, odpowiednich kwalifikacji i cech  psychofizycznych pracowników, zwraca uwagę na aspekt zdrowotny,  psychologiczny i socjologiczny pracy zmianowej, a także  na ergonomię właściwie zaprojektowanych stanowisk (rys. 1.).  Wszystkie wydane zeszyty są dostępne w bibliotece CIOP-PIB  i stanowią źródło wiedzy o tym, co zrobiono w zakresie opracowania  naukowych metod eliminowania wypadków przy pracy  i chorób zawodowych, projektowania obiektów budownictwa  przemysłowego, mechanizacji i automatyzacji procesów technologicznych,  systemów klimatyzacji ogrzewania i wentylacji,  budowy bezpiecznych maszyn.

Od października 1966 roku zaczął się ukazywać miesięcznik  o charakterze informacyjno-instruktażowym „Wiadomości  CIOP”. Drukowane w nim materiały relacjonowały na bieżąco  prace naukowe Instytutu i miały na celu ułatwienie wdrażania ich  wyników w gospodarce narodowej. Monografie poszczególnych  zagadnień ochrony pracy publikowano w zeszytach „Materiały  do Studiów i Badań”.

Mimo upływu pół wieku, zachęcamy osoby zajmujące się  bezpieczeństwem i higieną pracy do zapoznania się z tymi materiałami.  Rolę naukowców podkreślał w swoim wystąpieniu na IV Krajowym  Kongresie Związków Zawodowych w 1958 roku – T. Kotarbiński,  mówiąc: „naukowcy – to nauczyciele nauczycieli,  to niejako nauczyciele do kwadratu” [10]. Podkreślał także, że  naukowcy nie ograniczają się do nauczania personelu inżynieryjno-  technicznego na poziomie dozoru wyższego i średniego, lecz  przez swoje publikacje dostarczają potwierdzoną naukowo wiedzę.  Tę wiedzę mogą wykorzystać w praktyce również pracownicy  fizyczni, która pozwala im nie tylko dbać o wyższy poziom produkcji,  ale także zapewnia bezpieczne warunki pracy i ochronę  zdrowia. W posiadaniu Biblioteki CIOP-PIB są ciekawe publikacje  z tych lat autorstwa J. Szczepańskiego, T. Tomaszewskiego,  X. Gliszczyńskiej, A. Hausera, S. Filipkowskiego, A. Gilewicza,  a także pierwsze wydawnictwa dotyczące ergonomii [15, 16, 17]  cytowane do dziś nie tylko w aspekcie historycznym.

Będąc w kręgu wydawnictw naukowych, nie możemy nie  wspomnieć o publikacjach Państwowego Wydawnictwa Naukowego  z serii „Omega” [11, 12]; publikacjach Wiedzy Powszechnej  z serii „Nowości Nauki i Techniki” [13] oraz Książki i Wiedzy  z serii „Biblioteka Nauki o Pracy [14].  W tej grupie wydawnictw nie można również pominąć takich  ciekawych tłumaczeń, jak: Sztuczne myślenie. Wstęp do cybernetyki  [18], tłumaczenie z języka francuskiego z roku 1958, które  na pewno zaciekawią szerokie grono czytelników interesujących  się zagadnieniami przyrodniczymi, technicznymi i filozoficznymi,  bo jak mówi autor książki Pierre de Latil „otwiera ona dziedzinę,  gdzie wiedza ścisła łączy się z filozofią, metafizyka staje się logiką,  skąd rozpoczynają się dziewicze drogi ku starym krainom”, do  przejrzenia których jeszcze raz zachęcamy czytelników.  W zbiorach biblioteki Instytutu są także ciekawe pozycje  obcojęzyczne. Ze względu na uwarunkowania polityczne lat 50.  i 60. w księgozbiorze przeważają pozycje w języku rosyjskim,  czeskim i niemieckim. Nie oznacza to jednak, że biblioteka nie  dysponuje z tego okresu ciekawymi wydawnictwami francuskimi,  brytyjskimi, amerykańskimi i jugosłowiańskimi, z różnych dziedzin  nauki. Wydaje nam się, że są one na tyle cenne, że wymagają  oddzielnego omówienia.

Po tych intelektualnych wędrówkach, proponujemy spojrzeć na  księgozbiór biblioteki CIOP z lat 1950 􀀀 1970 oczami robotników,  absolwentów szkół zawodowych, podejmujących swoją pierwszą  pracę oraz ludności wiejskiej napływającej do przemysłu, lub  pozostającej w gospodarstwach.

Rys. 1. Wskazówki ergonomiczne z lat 60.

Udział człowieka w produkcji, aspekt fizjologiczny, psychologiczny,  socjologiczny oraz prawno-ekonomiczny pracy stał się, poza  problemami technicznymi, obszarem badań prowadzonych przez  Centralny Instytut Ochrony Pracy od początku jego istnienia.  Wyniki prac naukowo-badawczych prowadzonych przez pracowników  zakładów Instytutu, a więc obejmujące swym zasięgiem  cały przemysł, były publikowane w kwartalniku „Prace CIOP”.
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 9/2004

Do szkoleń i instruktażu robotników z zakresu bezpieczeństwa  i higieny pracy przywiązywano dużą wagę. Zdawano sobie sprawę  z tego, że przekazywane treści muszą być jasne, przejrzyste, łatwo  i szybko trafiające do robotników (rys. 2.).



Rys. 2. Źródło „Przyjaciel przy Pracy”, 1954

Śledząc wydawnictwa z tego okresu zauważymy, że zadania te były realizowane w dwóch formach:
– czynnej, do której można zaliczyć szkolenia, które odbywały się zgodnie z odgórnie opracowanymi programami i kończyły się egzaminami
– w formie biernej przez akcje propagandowe, których różnorodność w tych latach była imponująca.

W szkoleniach nieocenioną pomocą były publikacje wydawane  przez Wydawnictwo Związkowe, Państwowe Wydawnictwa  Techniczne, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Zakład  Wydawniczy Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w znanych  seriach (fot. 1.). Serie te charakteryzuje bardzo trafny dobór materiałów  uwzględniający nie tylko wszystkie dziedziny gospodarki, ale  także występujące w nich poszczególne stanowiska robocze, nawet  tak specjalistyczne, jak Produkcja suszu cykorii i namiastek  kawowych [19].  Poza seriami wydawane były publikacje o charakterze ogólnym,  zawierające informacje niezbędne dla wszystkich pracowników,  np. Chemia dla pracowników służby bhp [20].



Fot. 1. Okładki ze zbiorów biblioteki CIOP-PIB z lat 50.

W zbiorach biblioteki CIOP-PIB znajdują się zarówno zbiory  poszczególnych serii, jak i poradniki o barwach, klejach, silnikach  samochodowych.  Osoby odpowiedzialne za bezpieczeństwo pracy i zdrowie  pracowników nie poprzestawały na szkoleniach. Przekazywaną  wiedzę starali się utrwalać i przypominać. Do popularyzacji zagadnień  z zakresu bhp wykorzystywali różnorodne formy słowa  drukowanego i żywego.  Wskazówki i ostrzeżenia płynęły z radiowęzłów oraz „błyskawicy”  – gazetek ściennych, które natychmiast reagowały  na nieprawidłowości i nieprzestrzeganie przepisów zauważone  w danym zakładzie (rys. 3.).  Prawdziwą kopalnią wiedzy na temat bogactwa form popularyzatorskich  są roczniki miesięczników „Ochrona Pracy”  i „Przyjaciel przy Pracy”. Można w nich przeczytać informacje  o różnych konkursach – na najlepszy plakat czy na pomysły  racjonalizatorskie. Nagradzane prace stanowią swoistą galerię  najlepszych plakatów i rysunków z dziedziny bhp (rys. 4.).



Rys. 3. Źródło „Przyjaciel przy Pracy”, 1956



Rys. 4. Źródło „Przyjaciel przy Pracy”, 1957

Na zakończenie coś lżejszego, co może uatrakcyjni czytelnikom  wędrówki po dawnych wydawnictwach z dziedziny bezpieczeństwa  i higieny pracy. Redakcja „Przyjaciela przy Pracy” w każdym  numerze zamieszczała rebusy, krzyżówki, dowcipy – o bhp  na wesoło i humorystyczne przygody Obywatela Śrubki i Pana  Niechlujko (rys. 5., 6.).  



Rys. 5. Źródło „Przyjaciel przy Pracy”, 1953



Rys. 6. Źródło „Przyjaciel przy Pracy”, 1958

Aby czytelnikom ułatwić dotarcie do jakże ciekawych publikacji,  które z racji daty wydania nazywamy mianem historycznych  i doceniając ich znaczenie dla rozwoju dziedziny jaką jest bezpieczeństwo  i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy,  w bibliotece CIOP-PIB są prowadzone prace mające na celu retrokonwersję  kart katalogowych. Oznacza to, że za pomocą Internetu  czytelnicy będą mogli uzyskać informacje o wydawnictwach z lat  1950 – 1970 i wcześniejszych (rys. 7.).



Rys. 7. Przykład wyniku wyszukiwania w systemie ALEPH

PIŚMIENNICTWO

1. Encyklopedia powszechna. T. IX. PWN, Warszawa 1967


2. Konstytucja i podstawowe akty ustawodawcze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zbiór tekstów. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1952


3. Przepisy BHP rok 1957. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1958


4. Zbiór przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy. Książka i Wiedza, Warszawa 1950


5. Przepisy o przewozie lotniczym materiałów niebezpiecznych. Wydawnictwa Komunikacyjne, Warszawa 1954


6. Sowiński L., Żmigrodzka H. Zagadnienia ochrony pracy w ustawodawstwie polskim. PWT, Warszawa 1954


7. Szubert W. Obowiązek zapewnienia bezpiecznych warunków pracy. Wydawnictwa Prawnicze, Warszawa 1953


8. Makarewicz B. ABC ochrony pracy. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1957


9. Wasiak J. Organizacja stanowisk roboczych. WNT, Warszawa 1964


10. Kotarbiński T. Sprawność i błąd. PZWS, Warszawa 1960


11. Zaduch S., Czerski P. Problemy medycyny kosmicznej. PWN, Warszawa 1963


12. Karczewski W. Zjawiska elektryczne w organizmie. PWN, Warszawa 1963


13. Sowiński A. Co to jest bioelektryka. Wiedza Powszechna, Warszawa 1962


14. Fridmann G. Praca w okularach. Książka i Wiedza, Warszawa 1967


15. Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do człowieka. Pr. zb. Książka i Wiedza. Warszawa 1968


16. Mazurkiewicz A. Praca w pozycji siedzącej. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1964


17. Okóń J. Paluszkiewicz L. Psychologia inżynieryjna. Dostosowanie maszyn i urządzeń do człowieka. PWN, Warszawa 1963


18. Latil P. Sztuczne myślenie. Wstęp do cybernetyki. PWT, Warszawa 1958
    
19. Dąbrowski L. Produkcja suszu cykorii i namiastek kawowych. Wskazówki bezpieczeństwa i higieny pracy. Zakład Wydawniczy MP i OS, Warszawa 1951


20. Liwkowicz J., Liwkowicz S. Chemia dla pracowników służby BHP. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1967

Publikacja opracowana w ramach zadania badawczego VII-13.02 programu wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków  pracy w Polsce do standardów UE” dofinansowanego  przez Komitet Badań Naukowych w latach 2002-2004. Główny  koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy  Instytut Badawczy