Amoniak. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Maciej Tarkowski, Stanisław Tarkowski Cyjanamid. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Sławomir Czerczak Cyjanowodór i cyjanki. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Jolanta Skowroń 1,1-Dichloroetan. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Marek Jakubowski 1,2-Dichloroetan. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Marek Jakubowski 2,2`-Dichloro-4,4`-metylenodianilina. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Krystyna Sitarek, Grażyna Lebrecht 1,1-Dimetylohydrazyna. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Andrzej Starek Eter dimetylowy. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Andrzej Starek 4-Hydroksy-4-metylopentan-2-on. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego Jerzy Piotrowski, Elżbieta Bruchajzer Treść zeszytów 2(32)2002 – 1(35)2003

Amoniak. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Maciej Tarkowski, Stanisław Tarkowski

Amoniak jest bezbarwnym gazem o ostrym i odpychającym zapachu, wyczuwalnym w zakresie stężeń 0,6 ÷ 40 mg/m³. W wodzie 90% amoniaku występuje w postaci jonów amonowych. Ponad 90% amoniaku w powietrzu jest pochodzenia naturalnego, a jedynie około 5% pochodzi z produkcji w zakładach przemysłowych, z czego 80% wykorzystuje się do produkcji nawozów. Głównym źródłem narażenia jest powietrze. Narażenie pokarmowe lub skórne może być wynikiem jedynie przypadkowego spożycia soli amoniaku lub polania się jego stężonym roztworem.
Skutki powtarzanego narażenie na amoniak są przede wszystkim związane z jego działaniem drażniącym na górne drogi oddechowe. Amoniak ulega szybkiemu wchłanianiu i wydalaniu w górnych drogach oddechowych, dlatego nie powoduje zmian w głębszych tkankach organizmu.
W dostępnym piśmiennictwie nie ma informacji o teratogennym, genotoksycznym lub kancerogennym działaniu amoniaku.
Najmniejsze stężenie amoniaku, po którym obserwowano drażnienie górnych dróg oddechowych i oczu oraz pogorszenie funkcji oddechowej płuc, wynosiło 70 mg/m³ (LOAEL). Za podstawę wartości NDS amoniaku przyjęto stężenie 35 mg/m³. Po narażeniu na amoniak o tym stężeniu nie obserwowano skutków szkodliwych dla zdrowia ludzi (NOAEL). Uwzględniając wrażliwość osobniczą ludzi oraz wartość normatywu przyjętą w Unii Europejskiej, zaproponowano, aby wartość NDS amoniaku, jako wartość średnią ważoną dla 8-godzinnego dnia pracy, ustalić na poziomie 14 mg/m³ (19,74 ppm), a wartość NDSCh – na poziomie 28 mg/m³ (39,48 ppm), ze względu na działanie drażniące związku.

Cyjanamid. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Sławomir Czerczak

Cyjanamid jest nielotnym, łatwo palnym ciałem stałym. Jest stosowany w syntezie organicznej jako materiał do produkcji cyjanku wapnia i dicyjanamidu, najczęściej jako 25- lub 50-procentowy roztwór w wodzie lub innych rozpuszczalnikach. W rolnictwie wykorzystuje się cyjanamid jako nawóz sztuczny, środek chwastobójczy i grzybobójczy. Stosowany jest również w weterynarii jako środek przeciwrobaczy.
Narażenie zawodowe na cyjanamid występuje w zakładach chemicznych przy produkcji oraz przetwarzaniu cyjanamidu i jego soli wapniowej, a także w rolnictwie podczas rozsiewania nawozów sztucznych, zawierających cyjanamid wapnia.
Głównym skutkiem działania cyjanamidu jest działanie drażniące oraz nietolerancja alkoholu (przejściowe zaburzenia naczynioworuchowe). Cyjanamid działa silnie drażniąco na błony śluzowe oczu, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i skórę, a przyjmowany drogą pokarmową wykazuje działanie hepatotoksyczne.
Do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia cyjanamidu uwzględniono wyniki badania przeprowadzonego na dwóch pokoleniach szczurów rasy Sprague-Dawley i Wistar, w którym podawano z paszą cyjanamid w dawce dziennej: 2; 7 i 25 mg/kg przez 6 miesięcy. Stwierdzono znaczące zmiany u zwierząt karmionych paszą, zawierającą cyjanamid w największej dawce (25 mg/kg). Obserwowano zmniejszenie: masy ciała zwierząt, liczby ciałek żółtych, liczby implantacji oraz liczby noworodków w pokoleniu F0. Grupa narażana wykazywała zmniejszoną płodność i zmniejszenie masy narządów płciowych u samców. W pokoleniu F1 zmian tych nie obserwowano, natomiast na podstawie wyniku badania histopatologicznego wykazano przypadki obustronnego zaniku jąder u samców w drugim pokoleniu. Przyjmując dawkę 7 mg/kg za wartość NOAEL oraz współczynnik niepewności związany ze zmiennością reakcji w populacji ludzkiej (efekt antabusowy) i współczynnik związany z różnicami międzygatunkowymi, a także biorąc pod uwagę wyniki badań ludzi w środowisku pracy długotrwale narażanych na cyjanamid o stężeniach 8,3 mg/m³ i mniejszych, które nie wykazały istotnych zmian w porównaniu z populacją generalną w układzie oddechowym, pokarmowym, nerwowym, krążenia czy skłonności do infekcji, a także możliwość występowania „efektu antabusowego” po spożyciu alkoholu, zaproponowano przyjąć wartość 2,0 mg/m³ za wartość NDS cyjanamidu. Wartość NDSCh przyjęto na poziomie 4 mg/m³ (2 · wartość NDS), na podstawie działania drażniącego substancji. Nie ma podstaw do ustalenia wartości DSB cyjanamidu.
Ze względu na fakt, że skóra stanowi istotną drogę narażenia (wartość medialnej dawki śmiertelnej po podaniu substancji na skórę królika i szczura wynosi DL_50s ‹ 1000 mg/kg oraz dermatozy u zatrudnionych przy produkcji cyjanamidu) proponuje się oznaczyć cyjanamid na liście NDS literami Sk.

Cyjanowodór i cyjanki. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Jolanta Skowroń

Cyjanowodór oraz cyjanki sodu, potasu i wapnia (cyjanki) należą do substancji bardzo toksycznych. Cyjanowodór (HCN) w temperaturze pokojowej jest bezbarwnym gazem lub cieczą o charakterystycznym zapachu gorzkich migdałów. Cyjanki występują w postaci białych, silnie higroskopijnych bryłek lub kryształów.
Zastosowanie cyjanowodoru i cyjanków jest powszechne. Stosowane są do syntezy wielu związków chemicznych, m.in. akrylonitrylu, oraz jako surowiec wyjściowy do produkcji niektórych tworzyw sztucznych, nawozów sztucznych, barwników i leków. Cyjanki są stosowane do czyszczenia, hartowania i rafinacji metali oraz otrzymywania złota i srebra z rud. Stosuje się je również do fumigacji (odymiania) w syntezie chemicznej, w kąpielach galwanicznych, przemyśle fotograficznym, a także do produkcji barwników i środków owadobójczych. Na działanie tych związków są narażeni pracownicy przemysłu metalowego, elektrochemicznego, tworzyw sztucznych, farmaceutycznego, włókienniczego, chemicznego i spożywczego.
Cyjanowodór i cyjanki działają silnie drażniąco na błony śluzowe i skórę. Łatwo się wchłaniają do organizmu przez błony śluzowe, drogi oddechowe, skórę i z przewodu pokarmowego. Opisane przypadki ostrych zatruć cyjanowodorem lub cyjankami wskazują na duże niebezpieczeństwo i zagrożenie życia, gdyż związki te są szybko wchłaniane przez organizm, a skutki ich działania układowego występują po kilku minutach od rozpoczęcia narażenia. Narażenie na cyjanek sodu (NaCN) w stężeniu około 286 mg/m³ lub na HCN w stężeniu wiekszym niż 300 mg/m³ przez minutę może prowadzić do śmierci człowieka. Cyjanki sodu, potasu i wapnia w stężeniu 25 mg/m³ (IDLH) stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia pracowników, jeżeli narażenie trwa około 30 min i nie są stosowane ochrony układu oddechowego. Dla HCN wartość IDLH wyznaczono na poziomie 56 mg/m³. Przy ostrym narażeniu na cyjanowodór lub cyjanki proces zatrucia u ludzi przebiega w trzech fazach, charakteryzujących się nastepującymi objawami: duszności i podniecenie, drgawki oraz porażenie.
Przewlekłe narażenie pracowników na cyjanowodór lub cyjanki było przyczyną stanów zapalnych skóry i błon śluzowych górnych dróg oddechowych, a także chorób tarczycy (niedoczynność).
Wartość medialnych dawek śmiertelnych u szczura, po podaniu dożołądkowym, pozwala zaliczyć cyjanowodór i cyjanki do substancji bardzo toksycznych. Cyjanowodór lub cyjanki podane w roztworach wodnych do worka spojówkowego oka, jak i nanoszone na skórę, szybko przenikały do organizmu zwierząt w ilościach wystarczających do wystąpienia objawów toksycznego działania związków i śmierci zwierząt.
U szczurów i myszy, którym podawano NaCN z wodą do picia w dawce 4,5 mg/kg/dzień przez 13 tygodni, nie obserwowano istotnych zmian w parametrach biochemicznych i hematologicznych we krwi obwodowej oraz histopatologicznych w narządach wewnętrznych.
Nie obserwowano zmian patologicznych w układach: oddechowym, sercowo-naczyniowym, nerwowym i w nerkach szczurów, którym podawano HCN z paszą przez dwa lata. Obliczona dawka wynosiła około 10,4 mg/kg m.c. Brakuje danych na temat rakotwórczego działania cyjanowodoru i cyjanków na ludzi i zwierzeta.
Cyjanowodór działał mutagennie tylko na bakterie Salmonella typhimurium szczepu TA100 bez aktywacji metabolicznej. Cyjanki nie wykazywały działania mutagennego w testach in vitro i in vivo. W badaniach na chomikach stwierdzono działanie teratogenne cyjanku sodowego. Związek ten zarówno działał toksycznie na organizm matek ciężarnych, jak i powodował zwiększenie się resorpcji płodów i występowanie wad rozwojowych u potomstwa.
Za podstawę przy obliczaniu wartości NDS przyjęto wyniki badań pracowników przewlekle narażonych na cyjanowodór lub cyjanki, u których obserwowano zmiany w układzie nerwowym. Za wartość LOAEL przyjęto stężenie 12 mg/m³. Wyliczona wartość NDS wynosiła 2 mg/m³. Ze względu na fakt, że cyjanowodór i cyjanki są substancjami działającymi bardzo szybko, wartość NDS jest nieprzydatna jako kryterium oceny narażenia na te związki. Dla tego rodzaju substancji należy ustalić wartość NDSP. Wychodząc od wartości NDS i uwzględniając logarytmiczno-normalny charakter zmienności stężeń w środowisku pracy, zaproponowano przyjęcie wartości 5 mg/m³ jako największe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) dla cyjanowodoru i cyjanków sodu, potasu i wapnia. Ze względu na ustaloną w badaniach na zwierzętach małą wartość LD50 przy nanoszeniu związków na skórę (dla NaCN – 7,7 mg/kg m.c., dla HCN – 6,7 mg/kg m.c.) proponuje się oznakować normatywy symbolem Sk (substancja wchłania się przez skórę).
Brakuje podstaw do zaproponowania wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB).

1,1-Dichloroetan. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Marek Jakubowski

1,1-Dichloetan 1,1-DCE jest cieczą o zapachu aromatycznoeteralnym, zbliżonym do zapachu chloroformu. 1,1-DCE jest stosowany jako produkt przejściowy w syntezie takich związków, jak chlorek winylu i 1,1,1-tri-chloroetan. Ma także ograniczone zastosowanie jako rozpuszczalnik tworzyw sztucznych, olejów i tłuszczów; jest stosowany do odtłuszczania i czyszczenia powierzchni.
Według RTECS (1999) wartość LD₅₀ DCE po podaniu do przewodu pokarmowego szczurom wynosi 725 mg/kg, a według Graysona (1978) – 14,1 g/kg. Wartości te pochodzą z wtórnych źródeł i są trudne do weryfikacji. Według RTECS (1999) wartość TCL₀ wynosi 24 g/m³, a wartość LC₅₀ – 52 g/m³. Wartości te pozwalają na zaliczenie 1,1-DCE do grupy związków szkodliwych (DzU 1997).
Hoffman i in. (1971) przeprowadzili badania toksyczności inhalacyjnej DCE. Szczury, świnki morskie, króliki oraz koty poddawano narażeniu na 1,1-DCE o stężeniu 2025 mg/m³ w ciągu 6 h dziennie, pięć razy w tygodniu przez 13 tygodni i przez następne 13 tygodni narażono na 1,1-DCE o stężeniu 4050 mg/m³. Na podstawie wyniku badania histopatologicznego przeprowadzonego po 26 tygodniach eksperymentu nie ujawniono zmian w ner-kach związanych z narażeniem u szczurów, świnek morskich i królików. U kotów wystąpiły po tym czasie zaburzenia czynności nerek, wyrażające się wzrostem stężenia mocznika i kreatyniny we krwi, obecnością kryształów w kanalikach nerkowych, wodonerczem i zatykaniem kanalików. Wydaje się, że kot jest zwierzęciem wyjątkowo wrażliwym na działanie 1,1-DCE na nerki, w związku z tym za wartość NOAEL 1,1-DCE można przyjąć stężenie na poziomie 2025 mg/m³.
1,1-DCE został zaliczony przez ACGIH do grupy A4 (substancje nie sklasyfikowane jako czynniki rakotwórcze dla człowieka), a przez U.S. EPA do grupy C (prawdopodobnie rakotwórcze dla człowieka). W Niemczech 1,1-DCE nie jest zaliczany do związków rakotwórczych (DFG 1999).
Według ACGIH 1,1-DCE jest substancją o małej toksyczności. Nie ma jednoznacznych dowodów działania mutagennego i rakotwórczego związku. Za podstawę wartośći TLV 1,1-DCE przyjęto wyniki badań eksperymentalnych i wartość NOAEL ustalono na poziomie 2010 mg/m³. Te same wyniki badań eksperymentalnych stanowią podstawę wartości MAK w Niemczech przyjętej w 1977 r.
W obecnej dokumentacji za podstawę wartości NDS 1,1-DCE przyjęto także wartość NOAEL na poziomie 2025 mg/m³. Zaproponowano przyjęcie wartości NDS 1,1-DCE na poziomie 400 mg/m3 zaakceptowanym przez Unię Europejską oraz ACGIH.

1,2-Dichloroetan. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Marek Jakubowski

1,2-Dichloroetan (1,2-DCE) jest przezroczystą, bezbarwną cieczą o zapachu typowym dla chlorowanych węglowodorów. Związek jest obecnie wykorzystywany głównie do produkcji chlorku winylu – w USA do tego celu wykorzystuje się około 98% 1,2-DCE. Jest stosowany także do syntezy: chlorku winylidenu, 1,1,1-trichloroetanu, trichloroetylenu oraz tetrachloroetylenu.
W zatruciach ostrych ludzi drogą pokarmową lub inhalacyjną występowała dwufazowość działania. W pierwszej fazie dominuje działanie narkotyczne, a zgon może nastąpić w wyniku porażenia ośrodka oddechowego. W drugiej fazie przeważają objawy żołądkowo-jelitowe oraz cechy ciężkiego uszkodzenia wątroby i nerek. Często współistnieje skaza krwotoczna.
Wartość LD₅₀ 1,2-DCE dla szczurów wynosiła 48000 mg/m³ w ciągu 31,8 min, 12000 mg/m³ w ciągu 165 min i 4000 mg/m³ w ciągu 432 min (Spencer i in. 1951). Po jednorazowym podaniu dożołądkowym 1,2-DCE szczurom wartość LD₅₀ wyniosła 680 mg/kg (McCollister i in. 1956) lub 770 mg/kg (Smyth i in. 1969). U myszy wartości LD₅₀ wyniosły po podaniu dożołądkowym 489 mg/kg u samców i 413 mg/kg u samic (Munson i in. 1982). Badaniami makroskopowymi stwierdzono martwicę wątroby i nerek. W wyniku narażenia drogą inhalacyjną stwierdzono przekrwienie płuc.
W wyniku badań podprzewlekłych, w których zwierzęta były narażane drogą inhalacyjną, stwierdzono głównie działanie 1,2-DCE na wątrobę i nerki. W jednym badaniu przewlekłym grupy szczurów, liczące 50 samic i 50 samców, były narażane przez 2 lata na związek o stężeniu 200 mg/m³ (Cheever i in. 1990). Nie stwierdzono zmian histopatologicznych w wątrobie, drogach żółciowych i innych tkankach. Stężenie 200 mg/m³ można w związku z tym uznać za wartość NOAEL 1,2-DCE. Na podstawie wyników badań, w których 1,2-DCE podawano drogą pokarmową, uznano, że nerki stanowiły narząd krytyczny dla działania toksycznego 1,2-DCE. Wartość LOAEL 1,2-DCE określono na poziomie 58 mg/kg/dzień (NTP 1991).
Nie ma danych w dostępnym piśmiennictwie, dotyczących działania rakotwórczego 1,2-DCE u ludzi. Wyniki badań eksperymentalnych wskazują, że po podaniu do przewodu pokarmowego 1,2-DCE jest on czynnikiem rakotwórczym u myszy i u szczurów. Nie stwierdzono zwiększonej w stosunku do zwierząt w grupie kontrolnej liczby nowotworów wątroby i płuc w wyniku narażenia drogą inhalacyjną (Maltoni i in. 1980) oraz po podaniu związku w wodzie pitnej (Klaunig i in. 1986). Rozbieżne wyniki badań mogą być spowodowane zbyt krótkim okresem narażenia w wypadku drogi inhalacyjnej, jak również faktem, że podanie dożołądkowe jednorazowo całej dawki powoduje pik wchłaniania w krótkim czasie, a duże stężenie powstających toksycznych metabolitów uniemożliwiają ich detoksykację.
Mechanizm działania toksycznego wydaje się być związany z wydajnością alternatywnych dróg przemian i zależny od wielkości dawki. Przemiany 1,2-DCE przebiegają dwiema drogami – z udziałem monooksygenaz mikrosomalnych i w wyniku bezpośredniego sprzęgania z glutationu z udziałem cytozolowej transferazy glutationowej. Uważa się, że działanie toksyczne 1,2-DCE jest związane z wysyceniem układu monoksygenaz mikrosomalnych w miarę wzrostu dawek 1,2-DCE i przemieszczaniem wolnego 1,2-DCE do różnych narządów, gdzie ulega on wiązaniu z glutationem. Mechanizm działania genotoksycznego 1,2-DCE wydaje się polegać na tworzeniu, w wyniku sprzęgania z glutationem, aktywnego metabolitu cyklicznego jonu episulfoniowego, który ulega wiązaniu makrocząsteczkami komórkowymi (DFG 1992, Peterson i in. 1988).
1,2-DCE został zaliczony do grupy 2B przez IARC, do grupy 4 przez ACGIH i do grupy 2B przez USEPA.
Na podstawie wyników badań eksperymentalnych, w których zwierzęta narażano drogą inhalacyjną (NOAEL 200 mg/m³ ) oraz pokarmową (LOAEL 58 mg/kg/dzień) proponuje się przyjąć wartość NDS 1,2-DCE na poziomie 50 mg/m³, czyli wartość obowiązującą dotychczas dla izomerów 1,1- i 1,2-DCE.
Nie ma podstaw do przyjęcia wartości NDSCh 1,2-DCE.
Ze względu na stosunkowo dużą szybkość przenikania 1,2-DCE przez skórę, wynoszącą 2,8 mg/cm²/h i udowodnione wchłanianie przez skórę u ludzi, proponuje się oznaczyć substancję literami Sk.

2,2`-Dichloro-4,4`-metylenodianilina. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Krystyna Sitarek, Grażyna Lebrecht

2,2’-Dichloro-4,4’-metylenodianilina (4,4’-metylenobis(2-chloroanilina), MOCA) należy do amin aromatycznych, którą otrzymuje się w reakcji formaldehydu i 2-chloroaniliny. Jest stosowana w przemyśle przy produkcji poliuretanów do zabezpieczania propolimerów poliuretanowych podczas produkcji specjalistycznych wyrobów uretanowych. W warunkach narażenia zawodowego wchłania się głównie przez skórę. Wchłanianie w układzie oddechowym ma drugorzędne znaczenie, a wchłanianie z przewodu pokarmowego ma miejsce głównie wówczas, gdy nie są przestrzegane podstawowe zasady higieny.
Dane na temat zatruć ostrych tym związkiem pracowników pochodzą z opisów kilku wypadków, kiedy pracownicy oblali się przypadkowo dość znacznymi ilościami stopionej substancji. U osób narażonych na MOCA nie stwierdzono typowego dla amin aromatycznych działania methemoglobinotwórczego.
Medialne dawki śmiertelne MOCA po podaniu per os szczurom wynoszą 750 ÷ 1140 mg/kg, a myszom – 640 ÷ 880 mg/kg m.c. U zwierząt, otrzymujących MOCA w dużych dawkach lub wielokrotnie narażanych na MOCA, występowała sinica, krwiomocz, zmniejszenie aktywności ruchowej, obniżenie temperatury ciała, łzawienie oraz wzrost stężenia methemoglobiny.
MOCA wywiera umiarkowane działanie drażniące na skórę świnek morskich i spojówki królika. Nie wywiera działania uczulającego. Dane na temat toksyczności podprzewlekłej i przewlekłej MOCA dla zwierząt są fragmentaryczne. MOCA jest kancerogenem dla zwierząt i przez IARC jest zaliczana do grupy 2A, a w państwach Unii Europejskiej do kategorii 2. i oznaczana symbolem R45 (może powodować nowotwory). MOCA podawana przewlekle szczurom w paszy powoduje, zależny od dawki, wzrost częstości gruczolakoraków płuca, raków wątrobowokomórkowych oraz wzrost częstości gruczolakoraków sutka, raków gruczołu Zymbala i naczyniokomięsaków. Natomiast u psów podawanie MOCA per os w kapsułkach indukuje brodawczaki pęcherza moczowego oraz raki i gruczolakoraki cewki moczowej.
Nie ma danych epidemiologicznych w dostępnym piśmiennictwie na temat kancerogenności MOCA. Istnieją jednak nieliczne doniesienia o nieinwazyjnych nowotworach pęcherza, które zostały stwierdzone w badaniu cystoskopowym młodych mężczyzn narażonych na ten związek.
MOCA jest mutagenem pośrednim (wymaga aktywacji metabolicznej) dla bakterii S. typhimurium. Należy do substancji uszkadzających DNA (wzrost nieplanowej syntezy DNA in vitro, wzrost częstości SCE in vitro). MOCA tworzy addukty z DNA. Obecność adduktów z DNA stwierdzono w hodowlach komórek pęcherza moczowego człowieka i psa inkubowanych z MOCA. Podobnie w komórkach wątroby, nerek lub płuc szczurów narażanych in vivo na MOCA drogą pokarmową, dermalną lub dootrzewnowo stwierdzono obecność adduktów z DNA. Zidentyfikowanym adduktem wyizolowanym z połączeń MOCA z DNA był alkohol N-(deoksyadeno-zyno-8-yl)-4-amino-3-chlorobenzylowy. Ten sam rodzaj adduktów zidentyfikowano w komórkach nabłonka dróg moczowych w moczu pracownika zakładu wytwarzającego polimery. Pracownik ten był przypadkowo narażony na MOCA. MOCA tworzy addukty także z innymi makrocząsteczkami, np. z hemoglobiną, co może być wykorzystywane w monitoringu biologicznym narażenia na ten związek.
W dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono danych na temat wpływu MOCA na funkcje rozrodcze ludzi i zwierząt ani też na temat działania teratogennego tego związku.
Na podstawie wyników badań doświadczalnych, w których oceniano dystrybucję tkankową MOCA, wykazano, że gromadzi się ona w wątrobie, płucach i nerkach, tkance tłuszczowej, jeśli jest podawana dożylnie, dożołądkowo lub na skórę.
Po iniekcji dożylnej MOCA ulega szybkiemu zanikowi z krwi psów. Zanik z krwi przebiega zgodnie z modelem dwukompartmentowym otwartym, a wyliczone okresy połowicznego zaniku wynoszą 0,09 h dla I fazy i 0,70 h dla II fazy. Wyliczona pozorna objętość rozmieszczenia wynosi 244 l. Po aplikacji MOCA na skórę psów nie stwierdzono radioaktywności we krwi 24 h po podaniu.
Okres połowicznego zaniku MOCA we krwi pełnej, limfocytach, pęcherzu moczowym i wątrobie szczurów samców wynosi 4 ÷ 17 dni po podaniu pojedynczej dawki 75 mg/kg metyleno-¹⁴C-MOCA w oleju kukurydzianym. Największą zdolność wiązania MOCA wykazywał DNA wątroby, potem pęcherza i limfocytów. Podobne wyniki uzyskano, stosując narażenie dermalne, z tym jednak, że wydajność tworzenia adduktów była około 100-razy mniejsza.
Na podstawie wyników badania in vitro ujawniono, że na drodze oksydacji MOCA, przebiegającej z udziałem mikrosomów wątroby człowieka, powstają: N-hydroksy-MOCA, 6-hydroksy-MOCA i hydroksymetyleno-MOCA. N-hydroksy-MOCA jest zwykle głównym metabolitem, stanowiącym 81 ÷ 94% wszystkich produktów oksydacji. Cytochrom P4503A4 zidentyfikowano jako główny enzym, który katalizuje N-oksydację MOCA w wątrobie człowieka, a P4501A2 i P4502C11 w wątrobie szczura.
U pracowników, którzy przypadkowo oblali się stopionym MOCA, farmakokinetyczna analiza, zakładająca model jednoprzedziałowy, wskazuje, że biologiczny czas półtrwania wynosi 23 h. W ciągu 4 dni z organizmu zostało wyeliminowane 94% związku, 35% niezmienionego MOCA obecnego w moczu zostało wydalone w postaci konjugatów.
W mechanizmie działania MOCA istotne są odległe efekty toksyczne. Mechanizm kancerogennego działania MOCA jest związany ze zdolnością tego związku do tworzenia adduktów z makrocząsteczkami.
Obowiązujące normatywy higieniczne MOCA wynoszą 0,22 mg/m³ w wielu państwach (Australia, Belgia, Holandia, Włochy, Finlandia oraz normatyw OSHA w USA) i oznaczone są literą S. W Finlandii wyznaczono dodatkowo wartość NDSCh na poziomie 0,6 mg/m³. W Szwajcarii wartość NDS MOCA wynosi 0,02 mg/m³,
w Wielkiej Brytanii – 0,005 mg/m³, a normatyw NIOSH – 0,003 mg/m³. W Szwecji, Niemczech i Danii nie ustalono wartości NDS, uważając MOCA za kancerogen. Higieniści amerykańscy z ACGIH dokonali w 1996 r. rewizji własnego normatywu MOCA z 1993 r., który wynosił 0,11 mg/m³ i nie znaleźli podstaw do jego zmiany. Oznaczony jest on także literą S, a dodatkowo w rewizji z 1996 r. zaproponowano monitorowanie stężeń MOCA w dobowym moczu pracowników.
W Polsce nie ustalano dotąd wartości NDS MOCA. Zespół Ekspertów proponuje uznać wartość 0,02 mg/m³ za wartość NDS MOCA, opierając uzasadnienie tej wartości na wynikach badań rakotwórczości MOCA u zwierząt oraz oznaczyć związek literami Sk, co oznacza wchłanianie się przez skórę oraz R2 – substancja prawdopodobnie rakotwórcza dla ludzi.

1,1-Dimetylohydrazyna. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Andrzej Starek

1,1-Dimetylohydrazyna (UDMH) jest bezbarwną cieczą o zapachu amoniaku. Stosowana jest jako komponent płynnych paliw rakietowych, absorbent kwaśnych gazów, substancja redukująca oraz półprodukt w syntezie organicznej. Narażenie na ten związek występuje podczas magazynowania, transportu i stosowania substancji.
Dane na temat toksyczności UDMH u ludzi są niewystarczające. Ostra toksyczność u zwierząt klasyfikuje ten związek do grupy substancji szkodliwych. W warunkach narażenia powtarzanego UDMH działa diuretycznie, immunosupresyjnie, hemolitycznie, pobudzająco lub depresyjnie na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy, a także hepatotoksycznie, neurotoksycznie i rakotwórczo. Ponadto związek ten wywiera działanie genotoksyczne i mutagenne.
W warunkach narażenia przewlekłego efektem krytycznym u psów jest niedokrwistość hemolityczna.
Wartość NDS 1,1-dimetylohydrazyny obliczono na podstawie wyznaczonego doświadczalnie najniższego obserwowanego poziomu działania szkodliwego (LOAEL), wynoszącego 12 mg/m³. Zaproponowano przyjęcie wartości NDS na poziomie 0,1 mg/m³ wraz z oznakowaniem substancji literami Sk, co wskazuje na łatwe wchłanianie związku przez skórę.
Nie znaleziono merytorycznych podstaw do zaproponowania wartości NDSCh i DSB 1,1-dimetylohydrazyny.

Eter dimetylowy. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Andrzej Starek

Eter dimetylowy jest bezbarwnym gazem stosowanym jako środek dyspergujący, chłodniczy, paliwo rakietowe oraz starter do silników benzynowych. W Polsce nie ma informacji o narażeniu na ten związek.
Eter dimetylowy wywiera bardzo słabe, ostre działanie toksyczne, manifestujące się depresją ośrodkowego układu nerwowego (OUN). W warunkach narażenia powtarzanego, obok depresji OUN, pojawiają się zmiany hematologiczne we krwi obwodowej oraz hepatotoksyczne wyrażone wzrostem aktywności enzymów wskaźnikowych w surowicy. Nie wykazano działania genotoksycznego, rakotwórczego, embriotoksycznego, fetotoksycznego i teratogennego eteru dimetylowego.
Za efekt krytyczny działania eteru dimetylowego przyjęto wzrost masy ciała i skrócenie czasu życia zwierząt w doświadczeniu przewlekłym. Wychodząc z wartości LOAEL eteru dimetylowego na poziomie 19100 mg/m³, wyznaczonej w doświadczeniu na szczurach na podstawie działania układowego i trzech współczynników niepewności o łącznej wartości 18, obliczono wartość NDS eteru dimetylowego i zaproponowano ustalenie jej na poziomie 1000 mg/m³.
Nie ma podstaw do zaproponowania wartości NDSCh eteru dimetylowego, ponieważ substancja działa układowo i nie wykazuje działania drażniącego.

4-Hydroksy-4-metylopentan-2-on. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Jerzy Piotrowski, Elżbieta Bruchajzer

4-Hydroksy-4-metylopentan-2-on (alkohol diacetonowy – DAA) jest bezbarwną, palną cieczą o przyjemnym, słabym zapachu (CHEMINFO 1999; HSDB 1999). W warunkach przemysłowych otrzymywany jest zwykle w reakcji tlenku potasu i acetonu (The Merck... 1989). Stosowany jest w syntezie organicznej jako rozpuszczalnik dla wielu związków, jako dodatek do płynów hydraulicznych i paliw, przy produkcji filmów fotograficznych i sztucznego jedwabiu, w syntezie farb, farmaceutyków, insektycydów, a także podczas flotacji rud miedzi (Browning 1965; Hawley 1981; Lande i in. 1976; Papa 1981; The Merck... 1983). Narażenie zawodowe na DAA może być związane z jego produkcją i wykorzystaniem.
Ostrych zatruć z silnymi objawami toksycznymi u ludzi nie stwierdzono. Kontakt z DAA może mieć działanie drażniące na błony śluzowe oczu, nosa i gardła oraz wywoływać zawroty i ból głowy. Podrażnienie skóry manifestuje się wysypką i uczuciem poparzenia. Długotrwałe narażenie przewlekłe na DAA może wywołać uszkodzenie wątroby i nerek (Diacetone... 1996).
Ostra toksyczność DAA dla zwierząt jest mała. Głównymi objawami toksycznego działania po podaniu dużych dawek są: narkoza, spadek ciśnienia krwi oraz uszkodzenie układu oddechowego. DAA wykazuje również umiarkowane drażniące działanie na skórę oraz błony śluzowe oczu, nosa i gardła. Medialne dawki letalne DAA po podaniu dożołądkowym wynoszą dla różnych gatunków 3950 ÷ 4700 mg/kg, co sugerowałoby, że związek ten należy do substancji o małej toksyczności.
Jednorazowe, inhalacyjne narażenie zwierząt na DAA o stężeniach 7125 ÷ 9975 mg/m³ powodowało: niepokój, podrażnienie, katar, pobudzenie, a później senność. U królików obserwowano uszkodzenie nerek (Browning 1965; Keith 1931; von Oettingen 1943; Rowe, McCollister 1981-1982; Smyth, Carpenter 1948).
Podanie DAA szczurom w jednorazowej, dożołądkowej dawce 1880 mg/kg powodowało przejściowe uszkodzenie wątroby i niekorzystny wpływ na obraz krwi (uszkodzenie erytrocytów, obniżenie poziomu Hb). Dawka 3760 mg/kg wywoływała śmierć szczurów. U królików, którym podano dożołądkowo DAA w dawkach 2256 ÷ 3760 mg/kg, zanotowano objawy depresyjnego działania na ośrodkowy układ nerwowy (narkoza, zaburzenie oddechowe, spadek ciśnienia krwi), zaś po dawce 4700 mg/kg zaobserwowano śmierć zwierząt w wyniku uszkodzenia układu oddechowego.
W podprzewlekłych eksperymentach (dożołądkowych), w których przez 30 dni podawano szczurom dawki DAA 10 i 40 mg/kg/dobę, tylko po większej z nich stwierdzono niewielkie zmiany histopatologiczne w nerkach.
Oceniając działanie DAA po inhalacyjnym, 6-tygodniowym narażeniu szczurów, autorzy publikacji podali wartość NOAEL – 232 mg/m³. W związku z niewielkim zwiększeniem się masy wątroby wartość LOAEL DAA określono na poziomie 1035 mg/m3. Największe zmiany, przejawiające się m.in.: przemijającą sennością, niewielkim zmniejszeniem się masy ciała i nieznacznym zwiększeniem masy wątroby oraz nerek, a także zmianami histopatologicznymi w nerkach, stwierdzono u szczurów po narażeniu ich na DAA o stężeniu 4494 mg/m³.
DAA nie wykazywał działania mutagennego i klastogennego. W dostępnym piśmiennictwie brakuje danych na temat działania kancerogennego, embriotoksycznego, teratogennego oraz wpływu na rozrodczość.
Jeśli chodzi o narażenie przemysłowe, największe znaczenie mają wchłanianie inhalacyjne i kontakt ze skórą (Krasavage i in. 1981-1982). DAA może również być wchłaniane przez układ pokarmowy (Fielding i in. 1981; Lucas 1984). W dostępnej literaturze nie znaleziono informacji na temat metabolizmu i wydalania DAA.
W połączeniu z alkoholem etylowym DAA nasila u myszy objawy depresyjnego działania na oun i wydłuża czas działania etanolu (Sharkawi i in. 1994). DAA wykazywał działanie przeciwdrgawkowe po podaniu tujonu (Keith 1932b). U jednego mężczyzny, narażonego inhalacyjnie na DAA i etanol, stwierdzono zespół nerczycowy (von Scheele i in. 1976). Ponadto zanotowano zmiany skórne na twarzy i ramionach u robotników, narażonych równocześnie na DAA i wiele innych substancji (Pryor 1981).
Przyjęte przez ACGIH (1999) największe dopuszczalne stężenie alkoholu diacetonowego w powietrzu określono na podstawie doświadczenia przeprowadzonego na ludziach (narażano ich na DAA o różnym stężeniu w powietrzu). Silverman i in. (1946) zaobserwowali, że po 15-minutowym narażeniu na DAA o stężeniu 475 mg/m³ (100 ppm) odbierany zapach stawał się nieprzyjemny, lecz nie uciążliwy. Stężenie to autorzy opracowania zaproponowali przyjąć za wartość NOAEL działania drażniącego. Wartość NDS obliczono, ustalając wielkość współczynnika związanego z wrażliwością osobniczą człowieka równą 2. Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN proponuje przyjąć wartość NDS równą 240 mg/m³. Takie stężenie uznano za wartość NDS w większości państw. Po narażeniu na związek o mniejszym stężeniu nie stwierdzono efektów toksycznych u robotników w przemyśle amerykańskim (Marceleno 1974).
Zaproponowano nie ustalać wartości NDSCh ze względu na działanie układowe DAA (uszkodzenia wątroby i nerek) podczas długotrwałego narażenia zwierząt doświadczalnych.