Wstęp

Według  najnowszych badań i doniesień Europejskiej Agencji zdrowia i życia w  pracy, 19 % pracowników UE skarży się na narażenie na toksyczne opary przez  jedną czwartą lub więcej czasu pracy, natomiast dla 15 % pracowników kontakt z  substancjami niebezpiecznymi jest częścią ich codziennej pracy.

 Wysoki  poziom uprzemysłowienia współczesnego świata powoduje, ze człowiek jest  narażony na kontakt z substancjami chemicznymi i preparatami niebezpiecznymi w  miejscu pracy praktycznie we wszystkich branżach gospodarki, począwszy od  dużych przedsiębiorstw chemicznych produkujących i przetwarzających substancje  chemiczne, aż do małych zakładów usługowych. Na czynniki chemiczne mogą być narażeni pracownicy  zatrudnieni m.in. przy produkcji klejów, farb, tworzyw sztucznych, zapraw,  środków czystości, produktów leczniczych, jak również pracujący w magazynach,  laboratoriach, warsztatach remontowych, oczyszczalniach ścieków, stolarniach  czy placówkach służby zdrowia.

Efektywna ochrona pracowników przed czynnikami  chemicznymi może być zapewniona jedynie wtedy, gdy stosowana odzież ochronna  (wraz z innymi środkami ochrony indywidualnej) jest odpowiednia do wykonywanej  pracy, poddawana odpowiedniej konserwacji i użytkowana przez pracowników  przeszkolonych w tym zakresie. Szczególnego znaczenia nabiera wówczas kwestia  prawidłowego doboru środków ochrony indywidualnej o właściwym poziomie ochrony.

I.      SZKODLIWE SUBSTANCJE CHEMICZNE

Substancje chemiczne to pierwiastki, związki chemiczne i ich mieszaniny, pochodzenia  naturalnego i powstałe w wyniku reakcji chemicznych.

 Szkodliwa substancja chemiczna (toksyczna) to substancja powodująca szkodliwe efekty w  organizmach żywych.

Substancje chemiczne tak jak powszechnie, tak i na  stanowiskach pracy występują w postaci:  

gazów

aerozoli (pary / dymy / kurz)

cieczy

ciał  stałych.

W Polsce zasady klasyfikacji substancji wchłanianych przez skórę zostały zaproponowane przez Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych w Środowisku Pracy Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN. Zgodnie z tymi zasadami substancja chemiczna jest sklasyfikowana jako wchłaniana przez skórę i oznakowana symbolem

Sk

w przypadku gdy :

- przypisane są jej zwroty charakteryzujące zagrożenie:

	– działa szkodliwie w kontakcie ze skórą;
	– działa toksycznie w kontakcie ze skórą;
	– działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą;
	– poniżej 1000 mg/kg dla zwierząt doświadczalnych (LD50S – dawka substancji chemicznej powodująca śmierć 50% organizmów danej populacji w warunkach podania na skórę)

W polskim wykazie (najwyższych dopuszczalnych stężeń) substancji chemicznych w środowisku pracy występuje 168 takich substancji.

Na rysunkach 1-5 przedstawiono oznaczenia substancji chemicznych i preparatów stosowane na ich opakowaniach, które są podstawową informacją o ich właściwościach.

Rys 1.Toksyczna substancja lub preparat

Rys 2.Bardzo toksyczna substancja lub preparat

Rys 3.Szkodliwa substancja lub preparat

Rys 4.Żrąca substancja lub preparat

Rys 5.Wybuchowa substancja lub preparat

Skutki narażenia na  szkodliwe substancje chemiczne mogą być: miejscowe i układowe, a ich nasilenie  może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to  działanie drażniące i uczulające skórę oraz błony śluzowe.

Skutki układowe to zmiany w  ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie  sercowo-naczyniowym itd. Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na  substancje chemiczne. Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające  się w organizmie po dłuższym lub krótszym okresie utajenia.

Najbardziej liczną grupą substancji, z którą  człowiek ma do czynienia zarówno w sferze zawodowej jak i tej związanej z  wykorzystania osiągnięć cywilizacyjnych   są miliony ton zużywanych rocznie na świecie rozpuszczalników  organicznych, najwięcej etanolu, izopropanolu, acetonu, toluenu, ksylenu lub  ich mieszanin (przykłady najczęściej stosowanych przedstawiono w tabeli 1).  Korzystne jest to, że rozpuszczalniki to grupa substancji chemicznych o  stosunkowo dobrze zbadanych właściwościach toksycznych z uwagi na ich szerokie  zastosowania w różnych gałęziach gospodarki i życia.

Tabela  1. Substancje  chemiczne wchłaniane przez skórę
         

A	E	N
Akrylaldehyd Akrylamid Akrylany Anilina	Etanol Etylobenzen	Naftalen Nikotyna Nitroaniliny Nitrotolueny
B	F	P
Benzyna ekstrakcyjna Bezwodnik maleinowy Bezwodnik maleinowy	Fenol Formaldehyd	Paration metylowy Pirydyna Propanole
C	H	S
Chloroaniliny Chloroaniliny Chlorofenole	Hydrazyna	Styren
D	K	T
Disiarczek węgla Dichlorometan Diizocyjanian heksano-1,6-diylu (heksametylenodiizocyjanian) Diizocyjanian tolueno-2,6-diylu lub tolueno-2,4-diylu  (toluilenodiizocyjanian) Dimetoat Dimetyloformamid	Krezole Ksyleny Kumen Metanol	Teraetyloplumban Trimetylobenzeny

2. Skutki  oddziaływania substancji chemicznych na skórę

Skóra stanowi  najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego.
Jest jednak  przepuszczalna dla wielu substancji chemicznych. Kontakt bezpośredni może  prowadzić do występowania podrażnień, wysypki, trądziku, a przy długotrwałym  narażeniu – do owrzodzenia, wylewów podskórnych i finalnie nawet do trwałego  uszkodzenia właściwości ochronnych skóry. W niektórych przypadkach należy się  liczyć z występowaniem uczuleń układu oddechowego na skutek ich  kontaktu ze skórą. Generalnie podczas  bezpośredniego kontaktu ze skórą niektóre substancje chemiczne mogą niszczyć  jej warstwę ochronną i powodować wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie lub wyprysk z podrażnienia ( wyprysk toksyczny).
Substancje, które powodują tę postać zmian chorobowych na skórze, na ogół nazywa się substancjami pierwotnie drażniącymi.

Najważniejsze substancje pierwotnie drażniące to:
zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, mydła i środki piorące.

Zmiany uczuleniowe na skórze (występowanie świądu, pieczenie skóry, pojawienie się plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków, złuszczenia naskórka rąk, przedramion, twarzy) przypominają często zmiany, które stwierdza się podczas zapalenia skóry.

Określa się, że ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych  skóry było wynikiem uczulenia na substancje chemiczne o charakterze alergenów, tj. działających uczulająco.

Schorzenie to w ostatnich latach dominuje wśród chorób zawodowych skóry.
Najczęściej alergiczny wyprysk kontaktowy powodują:

aminy aromatyczne, terpentyna, żywice epoksydowe, trietylenotetraamina, wyroby gumowe, związki chromu sześciowartościowego, nikiel, kobalt, tetracyklina, formalina, barwniki anilinowe, olejki eteryczne.

2.1. Skóra - naturalna bariera
Skóra jest  narządem pokrywającym i osłaniającym całe ciało. Całkowita powierzchnia skóry  osób dorosłych wynosi ok. 1,5 – 2 m2 a grubość 1,5 – 5 mm w  zależności od części ciała.  Składa  się z trzech warstw:

• naskórka,
•  skóry właściwej
•  tkanki podskórnej.

Tworząc swoiste „opakowanie” człowieka dzięki swym właściwościom  pełni role ochronne przed zakażeniem bakteriami, grzybami, wirusami, przed  działaniem czynników mechanicznych, termicznych, chemicznych,  promieniowaniem świetlnym oraz zapewnia  niezmienne warunki dla środowiska wewnętrznego organizmu.
     Skóra spełnia ważną rolę w odczuciach dotyku, ciepła, bólu. Bierze  udział w przemianie materii i jej magazynowaniu oraz w funkcjach wydzielniczych  (pocenie się).
Skóra z racji swoich naturalnych funkcji stanowi  jednak bardziej rodzaj błony „inteligentnie” dwukierunkowo przepuszczalnej niż  faktyczną barierę.

Przenikanie substancji chemicznych przez  skórę zachodzi w wyniku przedostawania się przez pory i  przez gruczoły potowe i łojowe Siłą powodującą dyfuzję substancji  chemicznej znajdującej się już na skórze jest różnica stężeń tej substancji  pomiędzy stężeniem na zewnętrz skóry i stężeniem wewnątrzkomórkowym.
Ten tzw. gradient stężenia (różnica stężeń) powoduje  przemieszczanie się substancji chemicznej do organizmu i zależy od właściwości  skóry w danym miejscu, jak również od chemicznych właściwości substancji.

Szybkość  i wydajność wchłaniania przez skórę zależy również od  właściwości substancji chemicznej.

2.2. Ocena narażenia skóry na działanie substancji chemicznych – narażenie dermalne.

Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy powinna uwzględniać Narażenie dermalne  (narażenie skóry)  

Jest to ilość substancji chemicznej mającej kontakt z zewnętrznymi warstwami skóry, która może być przez nią absorbowana, wykazując działanie układowe i/lub powodować działanie miejscowe, czyli jak opisano wcześniej różnego rodzaju zmiany chorobowe na skórze. Reakcja skóry z otaczającymi zanieczyszczeniami środowiskowymi jest zależna od wielu czynników.

Z uwagi na konieczność uwzględniania narażenia dermalnego na substancje chemiczne w ocenie ryzyka zawodowego, jak również szkodliwych skutków w stanie zdrowia pracowników spowodowanych tym narażeniem, w ostatnich latach wiele prac badawczych jest poświeconych problemom związanym z metodami pomiaru i oceny narażenia dermalnego na czynniki chemiczne w środowisku pracy [10-19]  

Bardzo ważne jest aby mieć świadomość, że czasami wielkości  dawki substancji szkodliwej wchłoniętej przez skórę może znacząco zwiększać  dawkę substancji wchłoniętej przez drogi oddechowe do organizmu pracownika  podczas wykonywania czynności zawodowych.
Przy określaniu zaabsorbowanej przez skórę dawki substancji  chemicznej należy uwzględniać:

• intensywność narażenia (np.  opary, strumień cieczy),
• powierzchnię eksponowaną (np.  tylko dłonie, ręce i brzuch),
• częstotliwość kontaktu ze skórą  (np. okazjonalnie, raz dziennie, przez cały czas),
• częstotliwość usuwania  zanieczyszczeń ze skóry (np. przecieranie, mycie).

Dopuszczalne wartości narażenia dermalnego

Należy stwierdzić, że wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń  substancji chemicznych tzw. (NDS) w środowisku pracy, zarówno krajowe,  jak również ustalone dyrektywami UE, a także zalecane przez organizacje  amerykańskie nie mogą stanowić jednoznacznego kryterium do oceny dermalnego  narażenia zawodowego.
    Podejmowane dotąd próby ustalenia najwyższych dopuszczalnych  wartości narażenia dermalnego, tzw. DEOLs, które umożliwiłyby ilościową ocenę  tego rodzaju  narażenia nie przyniosły jednoznacznych rezultatów i są  aktualnie przedmiotem badań.
Chemiczne  oddziaływanie środowiska w wielu miejscach pracy aktywnie działa na skórę. W  przeciwieństwie do oceny narażenia przez drogi oddechowe, ocena narażenia  dermalnego jest obecnie co najmniej „zaniedbywana” w ogólnej ocenie ryzyka zawodowego  związanego z występowaniem substancji chemicznych w środowisku pracy, pomimo że  ich wielokierunkowe szkodliwe działanie i zawodowe choroby skóry są  udokumentowane wynikami badań epidemiologicznych i statystycznych.

2.3.  Przykłady stanowisk pracy, na których występuje narażenie skóry na   działanie czynników chemicznych

W  zakładach branży chemicznej w małych i średnich przedsiębiorstwach, w których praca związana jest z  kontaktem ze szkodliwymi substancjami chemicznymi powszechne jest stosowanie  środków ochrony indywidualnej.  Często  wynika to z braku możliwości zastosowania nowoczesnych technologii, które  umożliwiają hermetyzację czy automatyzację procesów produkcyjnych. Brak jest  także takiej organizacji pracy, która w sposób skuteczny eliminowałyby ryzyko  związane z narażeniem pracowników na wdychanie lub kontakt ze skórą szkodliwych  substancji chemicznych w postaci stałej, płynnej czy gazowej. Pracownicy często  narażeni są na kontakt ze stałymi, ciekłymi czy gazowymi substancjami  chemicznymi podczas otwierania opakowań substancji chemicznych, ich  przelewania i mieszania, podczas konfekcjonowania wytwarzanych preparatów (np.  środków czystości, klejów, zapraw itp.) – jak na rys 6, 7.

Narażenie pracowników na chemiczne substancje szkodliwe występuje  również często w  przedsiębiorstwach wykonujących prace lakiernicze a także przygotowania związane ze szlifowaniem, spawaniem, polerowaniem  występuje narażenie na rozpuszczalniki,  pary i gazy oraz pyły (rys. 8).   Warto wiedzieć, że szczegółowe wymagania dotyczące zasad bezpieczeństwa  i higieny pracy przy czyszczeniu powierzchni, malowaniu natryskowym i natryskiwaniu cieplnym zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 stycznia 2004 r. (Dz. U. Nr 16 Poz. 156).

       
Rys. 6 Przykład stanowiska mieszania  i   Rys. 7  konfekcjonowania substancji chemicznych
Rozporządzenie  określa wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy m.in. w zakresie:

1. natryskiwaniu lub napylaniu powierzchni  produktami lakierniczymi w postaci płynnej lub proszku, przy użyciu urządzeń  natryskowych lub napylających;
2. natryskownia cieplnego powierzchni metali  przy użyciu pistoletowych urządzeń łukowych, plazmowych i płomieniowych.

       
Rys. 8  Przykłady stanowisk pracy w lakierni

Do prac  niebezpiecznych przy przetwórstwie tworzyw  sztucznych zalicza się w szczególności:

• sporządzanie roztworów z rozpuszczalnikami  organicznymi
• czyszczenie odpadów tworzyw sztucznych gorącą  wodą z detergentami lub rozpuszczalnikami organicznymi.

W  przemyśle farmaceutycznym pracownicy są  narażeni przede wszystkim na substancje czynne i substancje pomocnicze, jak  nośniki, wypełniacze, rozpuszczalniki i środki odkażające.  Do szczególnie niebezpiecznych substancji  czynnych należą przede wszystkim: hormony, antybiotyki, składniki leków  kardiologicznych, psychotropowych i przeciwnowotworowych. Substancje te są  główną przyczyną chorób zawodowych pracowników przemysłu farmaceutycznego.

 Szczególnie narażeni na działanie substancji chemicznych o nierozpoznanym  składzie są pracownicy przeprowadzający utylizację  odpadów chemicznych zwłaszcza w przypadku niewłaściwego ich przechowywania.  Ich wzajemna interakcja po wydostaniu się z uszkodzonych, skorodowanych  pojemników może powodować dodatkowe zagrożenia. W kraju do dziś problemem do  rozwiązania pozostają tzw. mogielniki. 

Niedoceniane  zagrożenia chemiczne występują w budownictwie np. na stanowiskach pracy związanych  z wylewaniem posadzki betonowej występują pary i aerozole związków  organicznych, będące składnikami preparatów stosowanych do impregnacji posadzki  i wypełniania szczelin dylatacyjnych.   Preparaty te zawierają żywice epoksydowe i ich utwardzacze  sporządzane na bazie amin lub bezwodników kwasowych. Substancje te są zaliczane  do niebezpiecznych, toksycznych związków.

 Podobne zagrożenia występują podczas prac związanych z  wylewaniem posadzek betonowo-polimerowych. W procesie wylewania posadzek poliuretanowych występuje narażenie na działanie silnie toksycznych  izocyjanianów. Substancje  te łatwo wchłaniają się przez skórę oraz wykazują silne działanie uczulające i  drażniące.

W  najbliższych latach czeka nas szczególne nasilenie prac budowlanych związanych  z usuwaniem azbestu z konstrukcji różnego rodzaju budynków  (całkowicie do  2030 r.). Do ochrony przed działaniem tych toksycznych pyłów stosowane są  ubiory zapewniające wyższy poziom szczelności. m.in. kombinezony z powleczonych  włóknin polipropylenowych (rys. 9).

 
Rysunek 9.  Prace przy usuwaniu budowlanych elementów zawierających azbest

Podczas wykonywania zabiegów chemizacyjnych w  rolnictwie i ogrodnictwie środki ochrony roślin są substancjami o dużej  toksyczności i szkodliwym oddziaływaniu na zdrowie i życie ludzi. Zatrucia tymi  związkami powodują alergiczne reakcje skóry. Prowadzą do zmian martwiczych  wątroby, schorzeń naczyniowych i porażeń układu nerwowego. Są to zatrucia  niebezpieczne, o najcięższym przebiegu, bo środki ochrony roślin mają zdolność  kumulowania się w organizmie. Dlatego zagadnienie doboru i użytkowania odzieży  ochronnej w rolnictwie ma ogromne, choć przez samych rolników niedoceniane  znaczenie. Narażenie tu występuje przez cały rok, i wynika z różnych technik  prowadzenia prac takich jak: opryskiwanie, podlewanie i wprowadzanie granulatów  do gleby, zaprawianie materiału siewnego i innych. Przygotowywania użytkowych  roztworów cieczy roboczych, odpowiednio rozcieńczając preparaty handlowe trwa  stosunkowo krótko, jednakże stwarza duże narażenie ze względu na wysoki stopień  zanieczyszczenia powietrza, a także skóry rąk i ciała pracownika.

3. ODZIEŻ CHRONIĄCA PRZED NARAŻENIEM NA SUBSTANCJE CHEMICZNE

3.1.  Podział odzieży chroniącej przed narażeniem  na czynniki chemiczne

 Odzież ochronną w tym zakresie można  podzielić w zależności od:

 
• obszaru ciała, którego ochronę ma zapewnić,
• szkodliwych czynników chemicznych, przed działaniem których chroni.

Jest to odzież chroniąca tułów, ręce i  nogi, w postaci wyrobów odzieżowych takich jak:

• kombinezony,
• ubrania - kurtki / bluzy i spodnie,
• fartuchy, fartuchy przednie,
• spodnie, spodnie „ogrodniczki”,
• rękawy  ochronne,
• kaptury (bez dopływu powietrza).

Odzież chroniąca przed  czynnikami chemicznymi należy do grupy środków ochrony indywidualnej chroniących  przed zagrożeniami bardzo poważnymi, często nawet śmiertelnymi. Zgodnie z  dyrektywą 89/686/EWG (Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005  r.) kwalifikuje się ją jako środki ochrony indywidualnej II i III kategorii.

Klasyfikacja odzieży chroniącej przed  działaniem czynników chemicznych, podana w poniżej przedstawionych normach  zharmonizowanych oparta został na 3 kryteriach:

• intensywności działania substancji chemicznej na odzież (np. strumień cieczy, swobodnie spadające krople, mokre powierzchnie itp.)

• stanie skupienia substancji  chemicznej,
• intensywność oddziaływania (np. stężenie,  zdolność do penetracji i przenikania przez materiał barierowy).

Wymagania  szczegółowe dotyczące odzieży chroniącej przed czynnikami chemicznymi  sprecyzowane są w poniższych normach, odnoszących się do poszczególnych typów  odzieży:

• PN-EN  943-1:2005/AC:2006,
• PN-EN 943-2:2005,
• PN-EN  14605+A1:2009,
• PN-EN ISO 13982-1:2008,
• PN-EN ISO 13034+A1:2009.

Na ich podstawie odzież chroniącą  przed czynnikami chemicznymi dzieli się na 6 zasadniczych typów:

Typ 1 i  2  Odzież  chroniąca przed substancjami chemicznymi w postaci gazów, par, cieczy i  drobnych cząstek stałych
 (wg PN-EN 943-1:2005  oraz PN-EN 943-2:2005)

Typ  3 Odzież chroniąca przed działaniem  strumienia cieczy
 (wg PN-EN 14605+A1:2009)

Typ  4 Odzież chroniąca przed działaniem  rozpylonej cieczy  
 (wg PN-EN 14605+A1:2009)

Typ  5 Odzież chroniąca przed pyłami
 (wg PN-EN ISO 13982-1:2008)

Typ  6 Odzież o ograniczonej skuteczność ochrony  przed ciekłymi chemikaliami (wg PN-EN ISO 13034+A1:2009)

Ze względu na przewidywany czas użytkowania  odzież można ją podzielić na:

• odzież przeznaczoną do długotrwałego użytku,
• odzież przeznaczoną do krótkotrwałego lub jednorazowego użytku.

Zarówno odzież do długotrwałego jak i  krótkotrwałego użytku zapewnia użytkownikowi wystarczający poziom ochrony, różni  się natomiast trwałością co wynika z rodzaju zastosowanych materiałów.  

 Odzież do długotrwałego użytku  produkowana jest z tkanin powleczonych i impregnowanych. Odzież do krótkotrwałego  użytku wytwarzana jest z włóknin i folii. Jest ona stosowana m.in. do prac  podczas, których następuje szybkie zanieczyszczenie odzieży.

Bez względy na typ odzież chroniąca  przed chemikaliami oznaczana jest znakiem graficznym przedstawionymi na rysunku  10.

Rys. 10.  Znak graficzny do oznaczania odzieży chroniącej
przed narażeniem na czynniki chemiczne.

Odzież chroniąca przed działaniem  substancji chemicznych Typ 1 i 2 

Typ 1 i 2 to odzież chroniąca przed  substancjami chemicznymi będących w stanie gazu(ów), par, cieczy i drobnych  cząstek stałych. Stanowi skuteczną barierę w pełni odgradzającą organizm  człowieka od skażonego chemicznie środowiska pracy (po skompletowaniu z  izolującym sprzętem ochrony układu oddechowego). Składa się z kombinezonu  zapinanego gazoszczelnym zamkiem błyskawicznym, wyposażonego w odpowiednio  dobrane obuwie, przytwierdzane do nogawek na stałe lub w sposób wymienny oraz  rękawic instalowanych do rękawów kombinezonu specjalnymi obejmami (elastycznymi  lub zaciskanymi mechanicznie). Może to być odzież do krótkotrwałego lub  wielokrotnego użytku.

 Klasyfikację tego rodzaju odzieży  ochronnej wprowadzają normy.

Typ 1   to kombinezony wentylowane i niewentylowane,  gazoszczelne,
Typ 2 to  kombinezony niegazoszczelne, w których powietrze do  oddychania utrzymuje nadciśnienie, np. z linii sprężonego powietrza.

Typ 1 odzieży dzieli się na 3 podtypy (a, b, c) w  zależności od sposobu dostarczania powietrza do oddychania. Wyróżniono również  specjalne odmiany odzieży  dla służb  ratownictwa chemicznego (ET).

Typ 1a - ubiór gazoszczelny  

• powietrze do oddychania dostarczane jest  niezależnie od otoczenia np. z aparatu oddechowego na sprężone powietrze z  otwartym obiegiem, zakładanego pod ubiór;

Typ  1a - ET –  ubiór gazoszczelny

• przeznaczony dla służb ratowniczych, z niezależnym od otaczającej  atmosfery dostarczaniem powietrza do oddychania, np. z aparatu na sprężone  powietrze o obiegu otwartym zakładanego pod ubiór;

Typ  1b - ubiór gazoszczelny

• powietrze  do oddychania dostarczane jest np. z aparatu oddechowego na sprężone powietrze  z otwartym obiegiem, noszonego na zewnątrz ubioru  ochronnego;

Typ 1b-ET – ubiór gazoszczelny

• przeznaczony dla służb  ratowniczych, z niezależnym od otaczającej atmosfery dostarczaniem powietrza do  oddychania, np. z aparatu na sprężone powietrze o obiegu otwartym zakładanego na  ubiór chroniący przed chemikaliami;

Typ  1c - ubiór gazoszczelny

• powietrze do oddychania  utrzymuje nadciśnienie, np. z linii sprężonego powietrza;

Najczęściej stosowane są  dwa pierwsze rodzaje odzieży, które przedstawiono na rysunku 11.

 
Rysunek 11. Przykłady odzieży gazoszczelnej Typ 1a (TRELLCHEM VPS) Typ 1b (TRELLCHEM LIGHT typ TL)[39]

Odzież gazoszczelna w wersji 1a zapewnia całkowitą izolację użytkownika od otoczenia. Powietrze pobierane z aparatu powietrznego jest wydychane do wnętrza kombinezonu a stamtąd przez zawory wydechowe wydostaje się na zewnątrz. Wytworzone nadciśnienie stanowi dodatkowy czynnik bezpieczeństwa (rysunek 12) .


Rysunek 12. System nadciśnieniowego bezpieczeństwa  w odzieży gazoszczelnej typ 1a

Główne wady tego rozwiązania to:  zaparowanie wizjera (powoduje ograniczenie widoczności), tworzenie wewnątrz  ubrania niekorzystnego mikroklimatu, ograniczenie oddychania skórnego ze  względu na wzrost stężenia dwutlenku węgla wewnątrz kombinezonu.
 W grupie odzieży z aparatem powietrzno  – butlowym, umieszczonym wewnątrz kombinezonu, stosowane są dwa rozwiązania  konstrukcyjne:

• kombinezon z własnym wizjerem,

• kombinezon z maską wbudowaną w obszar części twarzowej  kaptura - wizjer maski pełni rolę wizjera ubrania.

Odzież gazoszczelna w wersji 1b tzn. z aparatem umieszczonym na  zewnątrz ubrania nie zapewnia tak wysokiego poziomu ochrony jak odzież typ 1a.  Pomimo stosowania w tych kombinezonach materiałów o wysokiej odporności  chemicznej, ograniczenia w zastosowaniu są często zależne od odporności  chemicznej oraz skuteczności sprzętu  ochrony układu oddechowego. W wersji 1b odzieży gazoszczelnej maska może  być przymocowana na stałe do kaptura kombinezonu bądź stanowić niezależny  element, dopasowany do uszczelniacza kaptura.

Konstrukcja odzieży gazoszczelnej w  wersji z aparatem powietrznym noszonym na zewnątrz kombinezonu ma wiele zalet,  min.:

 
• umieszczenie aparatu na zewnątrz pozwala w skrajnych  przypadkach na jego zdjęcie i przemieszczanie się  przez różnego rodzaju wąskie przejścia i otwory,
• odzież jest lepiej dopasowana i zapewnia dobrą swobodę ruchów,

• nie występuje problem zaparowania  wizjera.

Odzież gazoszczelna w wersji 1c, stosowana jest stosunkowo rzadko.  Odzież ta kompletowana jest ze stacjonarnym, izolującym sprzętem ochrony układu  oddechowego. Podstawowym źródłem zasilania w powietrze jest w tym przypadku  linia sprężonego powietrza. Rozwiązanie to stosowane jest najczęściej w  przypadku, określonych, stacjonarnych stanowisk pracy, niewielkiej mobilności  pracownika z ograniczonym zakresem wykonywanych przez pracownika ruchów. Ze  względu na te ograniczenia, odzież gazoszczelna typ - 1c nie jest stosowana  przez jednostki ratownicze.

Odzież chroniąca przed substancjami  chemicznymi typ 2 wykonana jest z materiałów, które spełniają takie same wymagania jak materiały  w odzieży typ 1 i zapewniają przede wszystkim ochronę przed przenikaniem przez  materiał substancji chemicznych. Konstrukcja odzieży nie zapewnia jednak  całkowitej szczelności a ochrona przed przenikaniem substancji chemicznych  realizowana jest przez utrzymywanie nadciśnienia wewnątrz kombinezonów.

Odzież chroniąca przed działaniem  substancji chemicznych Typ 3 i 4 

Odzież chroniącą przed  działaniem chemikaliów w postaci cieczy podzielono na dwa zasadnicze typy ze  względy na intensywność oddziaływania cieczy (zwarty strumień, strumień cieczy  rozpylonej). Zgodnie z normą PN-EN  14605+A1:2009 wyróżnia się dwa typy odzieży do wielokrotnego i ograniczonego  (jednorazowego) użytkowania: 

• Typ 3  - to odzież nie przepuszczająca zwartego strumienia  cieczy, ochraniająca całe ciało, z połączeniami nieprzepuszczającymi cieczy  między różnymi częściami odzieży (jeżeli ma to zastosowanie)i  elementami wyposażenia, takimi jak kaptury, rękawice, buty, wizjery lub sprzęt  ochrony układu oddechowego;

• Typ 4  - odzież nie przepuszczająca rozpylonej  cieczy, ochraniająca całe ciało, z połączeniami nieprzepuszczającymi cieczy  między różnymi częściami odzieży (jeżeli ma to zastosowanie)i  elementami wyposażenia, takimi jak kaptury, rękawice, buty, wizjery lub sprzęt  ochrony układu oddechowego;

Konstrukcyjnie  odzież tych typów stanowią kombinezony z kapturem lub wizjerem albo bez  nich, ze skarpetami lub z ochraniaczami na buty. Mogą być one również  wyposażone w rękawice, mankiety. Innym przykładem są ubrania składające się ze  spodni z podwyższonym przodem i dopasowanej do nich bluzy. Przykłady takiej  odzieży przedstawiono na rys. 13.

 
Rysunek 13.   Przykłady odzieży chroniącej przed ciekłymi chemikaliami  (Typ 3 i 4)
Zarówno odzież chroniąca przed działaniem strumienia cieczy, jak i rozpylonej cieczy jest wykonana z materiałów powleczonych tworzywami sztucznymi na nośnikach włókninowych, na tkaninach i dzianinach. Do jednej i drugiej grupy odzieży (typ 3 i 4) może należeć odzież chroniąca przed tymi samymi substancjami chemicznymi. Znaczenie ma jedynie natężenie działania substancji szkodliwych.
Wymagania dotyczące materiałów, z których odzież typu 3 i 4 jest wykonywana są identyczne. Właściwości fizyko-mechaniczne i odporności chemiczne tych materiałów są charakteryzowane w postaci klas, podobnie jak w przypadku odzieży gazoszczelnej. Odporność na działanie substancji chemicznych charakteryzuje główny parametr tzw. czas przebicia (wyznaczony zgodnie z PN-EN ISO 6529:2005).

Odzież tych typów wykorzystywana jest najczęściej w zbiorze odzieży chroniącej przed substancjami chemicznymi. Stosowana jest min. podczas wykonywania zabiegów chemizacyjnych w rolnictwie i ogrodnictwie (opryskiwanie roślin), do prac lakierniczo – malarskich, w transporcie chemikaliów itp. W tych sytuacjach pracownicy mają kontakt  np. z  materiałami o właściwościach alkalicznych, takimi jak: wapno, soda kaustyczna, pasty do ługowania powłok, farby zawierające związki ołowiu i chromu (farby miniowe przeciwrdzewne, żółcienie chromowe), a także lotne rozpuszczalniki organiczne, które przy braku zabezpieczenia mogą być wchłaniane drogą oddechową, ale również dość intensywnie przez skórę.

W  tej grupie odzieży ochronnej wyróżniono również tzw. częściowe ochrony ciała,  Typ PB [3] i PB [4].

 Są  to wyroby odzieżowe okrywające i tym samym chroniące tylko określone części  ciała przed przesiąkaniem ciekłych substancji chemicznych w czasie działania  strumienia lub rozpylonej cieczy. Przykładami tego typu wyrobów odzieżowych są  np. płaszcze laboratoryjne, fartuchy przednie, rękawy ochronne, spodnie  „ogrodniczki”, kaptury (bez dopływu powietrza) itd.  Jako ochrony częściowe pozostawiają one  niechronione obszary ciała. 

Odzież  chroniąca przed działaniem substancji chemicznych Typ  5 

Na stanowiskach pracy, na których  występuje kontakt pracownika z pyłami o właściwościach nietoksycznych stosuje  się odzież pyłoochronną (pyłoszczelną). Konstrukcja tego typu odzieży powinna  przede wszystkim uniemożliwiać penetrację pyłu do wnętrza odzieży w czasie  wykonywania normalnych czynności roboczych. Najczęściej są to kombinezony.  Rękawy (ich mankiety) i nogawki oraz kołnierz lub krawędź kaptura powinny  ściśle przylegać do ciała. Często Integralną częścią tego typu odzieży są  również wizjery wbudowane w kaptur i ochraniacze stóp dołączone do nogawek.

 Na ten rodzaj odzieży są stosowane  przede wszystkim włókniny i tkaniny o specjalnych, gęstych splotach,  charakteryzujące się wystarczającą pyłoszczelnością i w pewnym stopniu  przepuszczające powietrze, co korzystnie przyczynia się do wymiany ciepła i  wilgoci (potu) z otoczeniem.

 Jednakże do  ochrony przed działaniem pyłów toksycznych (np. azbestu) stosowane są ubiory  zapewniające wyższy poziom szczelności. Mogą to być m.in. kombinezony z powleczonych  włóknin polipropylenowych, np. typu Tyvek (Rysunek 14). Charakteryzują się one  wyższą barierowością wobec działania pyłów i (w przypadku wyrobów odzieżowych  wielokrotnego użycia) są znacznie łatwiejsze do oczyszczenia i dekontaminacji.  Obniża to znacznie poziom tzw. wtórnego zagrożenia przy ponownym użyciu  odzieży.

 
Rysunek 14.  Kombinezony z powleczonych włóknin polipropylenowych, np. typu Tyvek

Przy doborze odzieży typu 5 należy dokładnie uwzględnić specyfikę substancji chemicznej oraz dopuszczalny okres jej ekspozycji w odniesieniu do wartości całkowitego przecieku wewnętrznego dla odzieży typu 5. Może się zdarzyć, że ten rodzaj odzieży nie zapewnia właściwej ochrony przed aerozolami składającymi się z bardzo szkodliwych substancji i konieczne będzie zastosowanie odzieży typ 1 w celu uzyskania wymaganego poziomu ochrony i całkowitej, fizycznej izolacji pracownika od warunków środowiska pracy.

Odzież  chroniąca przed substancjami chemicznymi Typ 6 i PB [6]

Odzież ochronna Typ 6 i PB  [6] charakteryzuje się najniższym poziomem ochrony przed chemikaliami i jest  przeznaczona do ochrony przed potencjalnym narażeniem. Typy 6 i PB [6] odzieży  są przeznaczone do stosowania w przypadkach, kiedy ryzyko związane z  oddziaływaniem szkodliwej substancji chemicznej jest relatywnie najmniejsze i  nie jest konieczna całkowita izolacja uniemożliwiająca przenikanie cieczy. Odzież wykonana z tych  materiałów nie powinna być stosowana jako podstawowy sposób ochrony  w sytuacjach, gdy istotna jest odporność na przenikanie środków  chemicznych na poziomie molekularnym (pojedynczych cząsteczek substancji lub  ich nielicznych aglomeracji) oraz gdy wymagana jest całkowita barierowość wobec  ciekłych (lub gazowych) substancji chemicznych.

Odzież typ 6 chroni przed  krótkotrwałym i mało intensywnym kontaktem z ciekłymi substancjami chemicznymi,  tj. przed przypadkowym opryskaniem kroplami olejów, rozpuszczalników,  rozcieńczonych kwasów i zasad.

 Wykonana jest z tkanin i  włóknin impregnowanych hydro i oleofobowo. Dzięki temu charakteryzuje się  lekkością i przewiewnością co pozwala na uniknięcie dyskomfortu związanego z  nadmierną ochroną.

Odzież typu 6  powinna osłaniać co najmniej tułów i kończyny górne.

 Częściowe ochrony ciała o podobnej, ograniczonej  skuteczności (Typ PB [6]) osłaniają i chronią tylko określone części ciała (np.  fartuchy przednie, rękawy itp.) i są do stosowania oddzielnie lub w kombinacji  z innymi wyrobami odzieżowymi w celu zwiększenia poziomu ochrony określonych  części ciała.

3.2. Parametry charakteryzujące  odporność odzieży chroniącej  przed działaniem czynników chemicznych

Znajomość parametrów

charakteryzujących  odporność odzieży na działanie czynników  chemicznych i innych (m.in. odporności na ścieranie, oddziaływania ciepła,  zginania, wytrzymałości na rozdzieranie), określonych za pomocą klas

      jest niezbędna przy  doborze odzieży ochronnej.

Fakt klasyfikacji oznacza, że dopuszczalne są różne poziomy  wykonania materiału i tym samym użytkownicy odzieży, z którego jest ona  wykonana powinni ją dobierać na podstawie

oszacowania  ryzyka na konkretnym stanowisku pracy.

3.3.1 Parametry charakteryzujące  odporność odzieży chroniącej  przed działaniem czynników chemicznych.

Wymagania  dla  typu 1 i 2 odzieży chroniącej przed  działaniem czynników chemicznych określone  są w normie PN-EN  943-1:2005/AC:2006.

Wymagania te  dotyczą w szczególności:

• materiałów  użytych w konstrukcji kombinezonów,
• szwów i  połączeń trwałych i rozdzielnych,
• wizjera  kombinezonów,
• zaworów wydechowych,
• właściwości  całego ubioru.

Poziom  ochronny odzieży zależy od właściwości poszczególnych jej elementów składowych.  Podstawowe znaczenie ma jednak materiał odzieży. Do wytwarzania odzieży typu 1 i 2 („gazoszczelnej”) wykorzystywane są  przede wszystkim tkaniny powleczone tworzywami syntetycznymi. Poziom odporności  chemicznej zależy głownie od odporności powleczenia (rodzaju polimeru).

Głównym parametrem charakteryzującym odporność materiałów na odzież chroniącą przed chemikaliami jest czas przebicia. Jest to kluczowy  parametr charakteryzujący chemiczną odporność włókienniczych materiałów  powleczonych. Czas przebicia, wyznaczany metodami analitycznymi, określa się  jako czas, po  którym prędkość przenikania osiąga wartość równą 1x10-6 g/(min ×cm2).

Czas  przebicia określa maksymalny, bezpieczny czas przebywania w odzieży w  środowisku danej substancji chemicznej.

Klasyfikację odzieży pod  względem odporności na przenikania substancji chemicznych zgodną z PN-EN ISO 6529:2005 przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Klasyfikacja odzieży pod względem odporności na przenikanie  substancji chemicznych

Klasa odporności	Czas przebicia mareriału [min]
6	>  480
5	>  240
4	>  120
3	>  60
2	>  30
1	>  10

   
Tabela odporności chemicznej odzieży, charakteryzowanej czasem przebicia, powinna być umieszczana w instrukcji użytkowania załączonej do każdego typu i egzemplarza odzieży izolującej chemicznie.

Pozostałe parametry charakteryzują materiały w zakresie właściwości użytkowych, oczywiście bez wpływu na właściwości ochronne. Wszystkie parametry sklasyfikowane są w 6 klasach odporności w układzie – im wyższa klasa tym wyższa odporność materiału.
W tabelach 3-8 przedstawiono zestawienie wyszczególnionych właściwości materiałów z podziałem na klasy odporności.

Tabela 3. Klasyfikacja materiałów według odporności na ścieranie

Klasa	Liczba cykli ścierania zgodnie z PN-EN 530:1998[23]
6	> 2 000
5	> 1 500
4	> 1 000
3	>   500
2	>   100
1	>    10

Tabela 4. Klasyfikacja materiałów według odporności na pęknięcia podczas zginania

Klasa	Liczba cykli zgodnie z PN-EN ISO 7854:2002[24]
6	> 100 000
5	>  40 000
4	>  15 000
3	>    5 000
2	>    2 500
1	>    1 000

Tabela 5.  Klasyfikacja według wytrzymałości na rozdzieranie trapezowe

Klasa	Wytrzymałość na rozdzieranie trapezowe PN-EN ISO 9073-4:2002 [25] (N)
6	> 150
5	> 100
4	>  60
3	>  40
2	>  20
1	>  10

Tabela 6.  Klasyfikacja według wytrzymałości na wypychanie

Klasa	Wytrzymałość na wypychanie ISO 13938–1:2002 [26] (kPa)
6	> 850
5	> 640
4	> 320
3	> 160
2	>  80
1	>  40

Tabela  7. Klasyfikacja według wytrzymałości na rozciąganie

Klasa	Wytrzymałość na rozciąganie EN ISO 13934-1;2002 [27] (N)
6	> 1 000
5	>    500
4	>    250
3	>    100
2	>     60
1	>     30

Tabela 8.  Klasyfikacja według wytrzymałości na przebicie

Klasa	Wytrzymałość na przekłucie PN-EN 863:1999 [28] (N)
6	> 250
5	> 150
4	> 100
3	>  50
2	>  10
1	>   5

Ponad to materiały powinny  charakteryzować się odpornością na zapalenie zgodnie z właściwą normą.  Ta zasada dotyczy również innych zagrożeń, przed którymi odzież może chronić,  np. działanie mechaniczne, słaba widzialność itp.

W niemniejszym stopniu istotne dla  bezpieczeństwa są parametry charakteryzujące elementy konstrukcyjne odzieży.

• Szwy, połączenia rozdzielne, połączenia trwałe



Wymagania dla wszystkich  rodzajów połączeń dotyczą całego ubioru (kombinezonu) łącznie z częściami  składowymi, takimi jak rękawice lub buty, które są integralną lub rozdzielną  częścią ubioru. Wymagania dotyczące rękawic, obuwia i sprzętu ochrony układu  oddechowego zawarte są w odpowiednich przedmiotowych dokumentach normatywnych.

 Szwy w odzieży chroniącej  przed chemikaliami powinny być tak skonstruowane i uszczelnione, aby  zabezpieczały przed przesiąkaniem cieczy przez otwory w ściegu lub przez spoiny  szwów klejonych. Poziomy wykonania (klasy odporności) szwów mogą być inne niż  te, które dotyczą samego materiału, jednak powinny być odpowiednie do  planowanego zastosowania odzieży.




Szwy, połączenia rozdzielne (np. zamki błyskawiczne, obejmy zaciskowe)  i połączenia trwałe klasyfikowane są zgodnie z wymaganiami podanymi w  załączniku B.3. normy PN-EN 943-1:2005/AC:2006 i dotyczą następujących parametrów:

• odporność na  działanie cieczy,
• odporność na  przesiąkanie,
• odporność na  przenikanie
• wytrzymałość  szwów,
• wytrzymałość  połączeń rozdzielnych i połączeń trwałych (zapięć, obejm mocowania rękawic, połączenia  nogawek spodni z obuwiem).



• Wymagania dotyczące ubioru traktowanego jako zamknięty układ  konstrukcyjny obejmują:


• Szczelność  kombinezonów,
• Tzw. Całkowity przeciek wewnętrzny – CPW.




Szczelność  kombinezonu określana  jest po uprzednim napełnieniem powietrzem wielkością spadku ciśnienia wewnątrz  ubioru w określonym czasie. Ten parametr sprawdzany jest podczas badań dla  potrzeb oceny typu WE, po naprawach i w określonych odstępach czasu w okresie  magazynowania kombinezonów.

 Wielkość całkowitego przecieku wewnętrznego charakteryzuje zdolność  odzieży do „zasysania” do wnętrza niepożądanych cząstek chemikaliów podczas  normalnego użytkowania. Parametr ten bada się w warunkach dynamicznych tzn.  przeszkolone osoby z nałożoną kompletną odzieżą wykonują określone sekwencje  ruchów i ćwiczeń maszerując po bieżni umieszczonej w  specjalnej komorze (laboratoryjna symulacja warunków rzeczywistych). Przez  komorę przepływał aerozol cząstek NaCl o stałym stężeniu. Spod kombinezonu w  trakcie badań (z trzech miejsc przemiennie) pobierane są próbki  powietrza i analizowane w celu wyznaczenia zawartości (ilości) cząstek NaCl (PN-EN136:2001 i PN-EN ISO 13982-2:2008).


W ten sposób wyznacza się dwie  charakterystyczne wartości CPW:
―   L_jmn,82/90:  wartość przecieku wewnętrznego, wyznaczona w  procentach, odnosząca się do 82 wartości _Ljmn z 90, tj.  wartości przecieku wewnętrznego zmierzonego podczas wszystkich ćwiczeń, we  wszystkich pozycjach pobierania próbki, wszystkich badanych próbkach ubioru  i uszeregowanych w rosnącej kolejności;
―   L_S,8/10:     wartość „całkowitego przecieku wewnętrznego dla każdego  egzemplarza ubioru”, odnosząca się do 8 wartości L_S z 10, tj.  wartości L_S dla wszystkich egzemplarzy odzieży uszeregowanych  w rosnącej kolejności.

Reasumując wartości całkowitego przecieku wewnętrzny dla określonych typów odzieży izolującej od działania chemikaliów nie powinny przekroczyć wielkości podanych w tabeli 9.

Tabela 9 – Wymagane wielkości całkowitego przecieku wewnętrznego dla poszczególnych typów odzieży

Typ odzieży - kombinezonu	Całkowity przeciek wewnętrzny Ls
Typ 1a	Nie wymagane (badanie szczelności)
Typ 1a z maską trwale połączoną z ubiorem (połączenie  trwałe)	Nie wymagane (badanie szczelności)
Typ 1b z wykorzystaniem maski nie połączonej na trwale z ubiorem	Badanie szczelności + Całkowity przeciek wewnętrzny nie większy niż 0,05 %, (mierzony przez otwór okularu maski)
Typ 1c	nie większy niż 0,05 %
Typ 2	nie większy niż 0,05 %

Odzież  chroniąca przed substancjami (zwłaszcza typ 1 i 2) wyposażana jest dodatkowo lub  stanowią jej część integralną wizjery oraz środki ochrony układu oddechowego  (często składające się z wielu podzespołów) podlegające właściwym wymaganiom.

 Specjalny rodzaj odzieży przeznaczony dla służb ratownictwa  chemicznego oznaczany jest  symbolami: 1a-ET i 1b-ET  (Emergency Teams) i musi spełniać specjalne wymagania (zawarte  w normie PN-EN 943-2:2005).

3.3.3. Parametry charakteryzujące  odporność odzieży chroniącej przed działaniem ciekłych  substancji chemicznych

Biorąc  pod uwagę intensywność działania substancji chemicznej w grupie odzieży  chroniącej przed ciekłymi chemikaliami wyróżniamy:

• odzież         chroniącą przed strumieniem cieczy            –         typ 3
• odzież         chroniącą przed rozpyloną cieczą                –         typ 4
• odzieży zapewniającej ograniczoną skuteczność ochrony przed ciekłymi  chemikaliami            – typ 6

Odzież chroniąca  przed ciekłymi substancjami chemicznymi typ 3 i 4 może być w formie  kombinezonów bądź ubrań składających się ze spodni (np. z podwyższonym przodem)  i dopasowanych do nich bluz. Nie musi być to zatem odzież szczelna dla  przepływu powietrza w miejscach połączeń np. bluzy / kurtki ze spodniami,  rękawicami, obuwiem itd.
 Zarówno  odzież chroniąca przed działaniem strumienia cieczy jak i rozpylonej cieczy  wykonana jest z materiałów powleczonych tworzywami sztucznymi.

 Wymagania dotyczące materiałów odzieży  (typ 3 i 4) są identyczne.

Odporność na przenikanie substancji  chemicznych charakteryzowana jest wielkością czasu przebicia (identycznie jak  dla materiałów odzieży gazoszczelnej zgodnie z PN-EN ISO 6529 [29])  zaklasyfikowaną do jednej z 6 klas.

Do  jednej i drugiej grupy odzieży (typ 3 i 4) może należeć odzież chroniąca przed  tymi samymi substancjami chemicznymi. Znaczenie ma jedynie natężenie działania  substancji szkodliwych i wynikająca stąd odporność na przesiąkanie cieczy do  wnętrza ubioru

Odzież chroniąca przed  chemikaliami typu 3 powinna być badana na przesiąkanie cieczy testem strumienia  cieczy zgodnie z normą PN-EN ISO 17491-4:2008  [46].

 Odzież chroniąca przed  chemikaliami typu 4 powinna być badana na przesiąkanie cieczy testem rozpylonej  cieczy zgodnie z normą PN-EN ISO 17491-3:2008 [47]

Odzież  chroniąca przed działaniem strumienia cieczy powinna  charakteryzować się szczelnością na przesiąkanie zarówno strumienia cieczy, jak  i szczelnością na przesiąkanie rozpylonej cieczy.

Właściwości  fizyko-mechaniczne i odporności chemiczne są charakteryzowane w postaci klas,  analogicznie jak w przypadku odzieży gazoszczelnej (PN-EN  943-1:2005 załącznik normatywny B) wg. PN-EN  14325:2007 w zakresie następujących parametrów:

• odporność na ścieranie,
• odporność na pęknięcia, 
• odporność na pęknięcia w temperaturze –30 °C,
• wytrzymałość na rozdzieranie,
• wytrzymałość na rozciąganie,
• wytrzymałość na przekłucie,

 Wymagania dotyczących  właściwości materiałów odzieży typ 3 i 4 powinna być co najmniej na poziomie 1  klasa skuteczności.
Analogicznie: szwy,  połączenia rozdzielne i połączenia trwałe odzieży typu 3 i 4, w zakresie  parametrów:

• odporność  na przesiąkanie cieczy,
• wytrzymałość szwów,

 
 powinny być również co  najmniej na poziomie 1 klasy skuteczności.

 Odzieży  zapewniającej ograniczoną skuteczność ochrony przed ciekłymi chemikaliami (Typ  6 i PB [6])

Odzież chroniąca przed opryskaniem cieczą może być wykonana z tkanin i  włóknin impregnowanych impregnowanych  hydro i oleofobowo i chroni przed  krótkotrwałym kontaktem z ciekłymi substancjami chemicznymi. Dzięki temu  charakteryzuje się lekkością i przewiewnością co pozwala na uniknięcie  dyskomfortu związanego z nadmierną ochroną. Do tej grupy należy najczęściej odzież chroniąca przed przypadkowym  polaniem kroplami olejów i rozpuszczalników, odzież chroniąca przed cieczami  roboczymi środków ochrony roślin III, IV,   klasy toksyczności, odzież chroniąca przed rozcieńczonymi kwasami i  zasadami.

 Typy 6 i PB [6]  odzieży są przeznaczone do stosowania w przypadkach, kiedy ryzyko związane z  oddziaływaniem szkodliwej substancji chemicznej jest małe i nie jest konieczna  całkowita izolacja uniemożliwiająca przenikanie cieczy. Odzież wykonana z tych  materiałów nie powinna być stosowana jako podstawowy sposób ochrony  w sytuacjach, gdy istotna jest odporność na przenikanie środków  chemicznych.

Parametry  materiałów odzieży chroniącej przed  działaniem ciekłych substancji chemicznych typ 6 i PB 6 zgodnie z PN-EN N-EN 13034+A1:2009 w  zakresie:

• odporność na ścieranie,
• wytrzymałość na zrywanie,  
• wytrzymałość na rozdzieranie,
• wytrzymałość na przekłucie,

powinny osiągać co najmniej  1 klasę poziomu skuteczności.

Materiały tego typu odzieży  podlegają badaniom i klasyfikacji wymagań w zakresie parametrów określających :

• przesiąkliwość,
• niezwilżalność,
• absorpcję cieczy, 

z rozprysków substancji  chemicznych o niewielkiej objętości i niewielkim ciśnieniu, zwykle o  niskiej lotności. Na podstawie wartości powyższych wskaźników można ocenić dwa  poziomy potencjalnej skuteczności materiałów w celu spełnienia wymagań  dotyczących ochrony przed:

- osadzaniem się na powierzchni materiału kropelek  rozpylonej cieczy o minimalnym ciśnieniu, zlewających się ze sobą lub  tworzących sporadyczne niewielkie krople;

- zanieczyszczeniem  pojedynczym rozpryskiem cieczy o niewielkiej objętości lub strumieniem  o niewielkim ciśnieniu, zakładając pozostawieniu wystarczającej ilości  czasu na rozebranie się z odzieży lub podjęcie innego niezbędnego działania,  eliminującego zagrożenie dla użytkownika odzieży.

Materiały (badane zgodnie z PN-EN ISO 6530:2008 na niezwilżalność i  przesiakliwość) w stosunku do ciekłych substancji chemicznych podanych w Tabeli  10, powinien być klasyfikowane zgodnie z poziomami ochrony podanymi w Tabeli  11, i 12 dla każdej podanej substancji chemicznej.

Tabela 10.   Lista substancji chemicznych do badania przesiąkania i niezwilżalności

Substancja chemiczna	Stężenie wagowe [%]	Temperatura substancji chemicznej [°C] (± 2 °C)
H2SO4	30 (roztwór wodny)	20
NaOH	10 (roztwór wodny)	20
o-ksylen	nierozcieńczony	20
Butan-1-ol	nierozcieńczony	20

Materiały mogą być badane dodatkowo względem innych substancji chemicznych.

Tabela 11. Klasyfikacja materiałów według niezwilżalności cieczami

Klasa	Wskaźnik niezwilżalności
3	> 95 %
2	> 90 %
1	> 80 %

Tabela 12. Klasyfikacja materiałów według odporności na przesiąkanie cieczy

Klasa	Wskaźnik przesiąkliwości
3	> 1 %
2	> 5 %
1	> 10 %

Szwy, połączenia trwałe i rozdzielne

Konstrukcja  szwów powinna zapobiegać przesiąkaniu cieczy przez dziurki w ściegu lub przez  inne części składowe szwu i nie powinna utrudniać spływania cieczy.

 Wymagania  mają zastosowanie do szwów, połączeń trwałych i rozdzielnych całego wyrobu  odzieżowego, łącznie z jego częściami składowymi, takimi jak rękawice lub buty,  gdy są integralną częścią wyrobu odzieżowego.

 Dla  odzieży typu 6 powinny być także uwzględnione wyniki badania testem rozpylonej  cieczy dla kompletnego ubioru, ponieważ wskazuje to na odporność szwów oraz połączeń  trwałych i rozdzielnych na przesiąkanie cieczy.

Wytrzymałość  szwów

 Próbka  każdego rodzaju konstrukcji szwu, zastosowanego w głównych szwach wyrobu  odzieżowego, powinna być badana zgodnie z PN-EN  14325:2007. (patrz jak wyżej).

 Szwy  wyrobu odzieżowego powinny być klasyfikowane zgodnie z podanymi wyżej poziomami  skuteczności Powinna być osiągnięta co najmniej 1 klasa wytrzymałości szwów.

Odporność na przesiąkanie cieczy - test rozpylonej  cieczy wg PN-EN ISO 17491-4:2008

Odzież  ochronna typ 6 powinna być wariantowo odporna na przesiąkliwość drobno  rozpylonej cieczy.

3.3. Parametry charakteryzujące  odporność odzieży chroniącej przed działaniem  pyłów unoszących się w powietrzu    - typ 5 odzieży

Odzież  typ 5 zabezpiecza  przed przedostawaniem  się pod odzież drobnych nietoksycznych cząstek stałych unoszących się swobodnie  w powietrzu środowiska pracy.

 Dlatego  głównym  parametrem  charakteryzującym  tego typu odzieży jest  - całkowity przeciek wewnętrzny cząstek stałych do wnętrza ubiorów

―   L_S,8/10:     wartość  „całkowitego przecieku wewnętrznego dla każdego egzemplarza ubioru”, odnosząca  się do 8 wartości L_S z 10, tj. wartości L_S dla wszystkich egzemplarzy odzieży uszeregowanych w rosnącej kolejności, oraz

―   L_jmn,82/90:   wartość przecieku wewnętrznego, wyznaczona w  procentach, odnosząca się do 82 wartości L_jmn z 90, tj.  wartości przecieku wewnętrznego zmierzonego podczas wszystkich ćwiczeń, we  wszystkich pozycjach pobierania próbki, wszystkich badanych próbkach ubioru  i uszeregowanych w rosnącej kolejności;

Odzież  chroniąca przed chemikaliami Typ 5 powinna spełniać w zakresie w/w wskaźników  następujące wymagania:

―   L_jmn,82/90   ≤30 %;

 ―   L_S,8/10       ≤ 15 %.

 Materiały  odzieży Typ 5 powinna osiągać co najmniej 1 klasa poziomu skuteczności w  zakresie parametrów:

• odporność na ścieranie
• odporność na pęknięcia podczas zginania 
• wytrzymałość na rozdzieranie
• wytrzymałość na przekłucie
• odporność na zapalenie

Konstrukcja  szwów powinna zapobiegać przedostawaniu się cząstek stałych przez dziurki w  ściegu lub inne komponenty szwu (taśmy uszczelniające, podłożenia).

Wytrzymałość szwów powinna być określona i sklasyfikowana zgodnie  z PN-EN 14325:2007, p. 5.5. (jak opisano wcześniej). Szwy powinny uzyskać  przynajmniej 1 klasę wytrzymałości mechanicznej.

3.4.    Podstawowe wskazówki do doboru odzieży chroniącej przed czynnikami  chemicznymi z  uwzględnieniem poziomu ryzyka

Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane tylko  wtedy, gdy nie jest możliwe wyeliminowane lub dostateczne ograniczenie ryzyka  za pomocą innych działań. Jest to najważniejsza wytyczna wynikająca z ogólnych  zasad dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy, którą  należy uwzględnić w procesie doboru i   stosowania środków ochrony indywidualnej. Decyzja dotycząca stosowania  środków ochrony indywidualnej na stanowisku pracy, na którym występują  zagrożenia związane z czynnikami chemicznymi, musi być zatem poprzedzona  wprowadzeniem wszystkich innych możliwych środków, zarówno technicznych, jak i  organizacyjnych, które pozwolą wyeliminować zagrożenia u źródła.

Całkowite wyeliminowanie zagrożeń chemicznych na  wielu stanowiskach pracy jest jednak często niemożliwe. Oznacza to, że wartości  niektórych czynników niebezpiecznych na stanowisku pracy przekraczają najwyższe  dopuszczalne limity, mimo wprowadzenia rozwiązań o charakterze technicznym czy  organizacyjnym. Zastosowanie środków ochrony indywidualnej jest w takiej  sytuacji  jedynym i ostatecznym rozwiązaniem  umożliwiającym zabezpieczenie pracowników przed zagrożeniami dla ich zdrowia i  życia.

Poniżej  zaprezentowano główne etapy w procesie doboru odzieży ochronnej (oraz innych  ochron indywidualnych do prac z chemikaliami).

Krok pierwszy

• Sporządź  listę zagrożeń i oceń ryzyko, które wynika z ekspozycji na te zagrożenia (z  wykorzystaniem kart charakterystyk chemicznych, informacji na opakowaniach,  zdolności do parowania lub pylenia)
• Zidentyfikuj  działania i osoby, których dotyczy ekspozycja na zidentyfikowane zagrożenia i  określ czas tej ekspozycji.
• Rozważ,  czy bezpieczne warunki pracy mogą być zapewnione poprzez zastosowanie innych  środków (np. zmiana procesu, sprzętu, organizacji pracy, stosowanych  materiałów, zmodyfikowane procedury postępowania, zastosowanie środków ochrony  zbiorowej). Najlepsze rezultaty uzyskuje się najczęściej przez jednoczesne  zastosowanie kilku wymienionych rozwiązań. Stosowanie odzieży (np. odzież z  ciężkich materiałów powleczonych) jest ułatwione, jeśli poziom ryzyka został  uprzednio zredukowany (może zamiast ubrania wystarczy fartuch przedni, zamiast  kombinezonu może być zastosowane ubranie, które ułatwia wentylację). Umożliwia  to często zastosowanie środków ochrony indywidualnej o wyższym komforcie  użytkowania.

Krok drugi

• Sporządź  listę zagrożeń, które nie mogą zostać ograniczone lub wyeliminowane przez  zastosowanie rozwiązań innych niż wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej.
• Oceń  ryzyko resztkowe, które wynika z ekspozycji na te zagrożenia.
• Wykonaj  pomiary czynników szkodliwych i niebezpiecznych występujących w środowisku  pracy, a następnie porównaj uzyskane wyniki pomiarów z wartościami dopuszczalnymi  (jeśli jest znany -dopuszczalny poziom narażenia dermalnego).

Wskaźnik określający wielokrotność  przekroczenia dopuszczalnych wartości umożliwi dobór kategorii ochrony, a  wiedza na temat czynników szkodliwych i niebezpiecznych wskaże wymagany zakres  ochrony.

• Określ  działania i osoby, których dotyczy ekspozycja na zidentyfikowane zagrożenia.  Uwzględnij:
• części  ciała, które należy chronić (ramiona, przednia część ciała, całe ciało)


• organizację  pracy,
• warunki  klimatyczne,
• zagrożenia  dodatkowe, niezwiązane z koniecznością stosowania środków ochrony indywidualnej  (np. sposób i miejsce rozbierania się z odzieży zanieczyszczonej chemikaliami)
• cechy  charakteryzujące użytkownika (np. psychologiczne uwarunkowania przed  ograniczeniem widoczności przez wizjera kombinezonu)
• czas  pracy i inne specyficzne parametry, które mogą niekorzystnie wpływać na zdrowie  i dobre samopoczucie pracownika (duża potliwość w szczelnej odzieży)
• Określ  poziom i zakres ochrony, jaką ma zapewnić odzież, w sposób szczegółowy (np.  rodzaj zagrożenia: opryskanie przedniej części ciała kwasem siarkowym o  stężeniu 56%, ) lub w sposób ogólny (poziom wysoki np.– substancje żrące,  średni lub niski np. – właściwości wysuszające skórę), niezbędny do kontroli  ryzyka resztkowego.

Krok trzeci

• Wybierz  odpowiednią odzież (i jeśli ma to zastosowanie inne środki ochrony  indywidualnej) uwzględniając podane niżej wytyczne.
• Upewnij  się, czy środki ochrony indywidualnej spełniają zasadnicze wymagania bezpieczeństwa  i ochrony zdrowia w obszarze projektowania i produkcji (zgodność z dyrektywą  89/686/EWG i rozporządzeniem). Środki ochrony indywidualnej powinny być  oznakowane znakiem CE, a środki zaliczane do kategorii II i III – uzyskać  certyfikat oceny typu WE.
• Upewnij się, że środki ochrony indywidualnej  są odpowiednie do faktycznie występujących zagrożeń:
• wybierz  odpowiednią normę europejską, w której określono poziomy skuteczności odpowiednie  do rodzaju i intensywności zagrożeń (np. strumień cieczy, długotrwała mgła w  powietrzu)
• określ  wymagany poziom(-y) ochrony (w odniesieniu do odpowiednich części ciała) w  sposób szczegółowy i ogólny dla każdego typu środka ochrony indywidualnej (poziom  niski, średni lub wysoki).

W odniesieniu do odzieży należy wymienić kolejne  wymagania:

• stosowanie  tych środków nie powinno powodować wzrostu zagrożeń (np. środki ochrony  indywidualnej powinny charakteryzować się właściwościami antyelektrostatycznymi  w sytuacji gdy istnieje ryzyko wybuchu, powinny być trudnopalne w kontakcie z  substancjami łatwopalnymi),
• powinny  one spełniać wymagania w zakresie ergonomii i uwzględniać stan zdrowia  użytkownika (stosowanie odzieży typ 1 i 2 powinno być poprzedzone ćwiczeniami  lub treningiem fizycznym w odpowiednich symulatorach – np. służby ratownictwa  chemicznego w sytuacjach awaryjnych),
• powinno  być możliwe ich dopasowanie do użytkownika po odpowiednim wyregulowaniu (stan  dopasowania kaptura do owalu twarzy, zaciągnięcie pasów regulacyjnych w  obwodzie talii, nóg itp.)

Jeżeli  na stanowisku pracy występuje więcej niż jedno zagrożenie, w konsekwencji czego  konieczne jest stosowanie więcej niż jednego typu środka ochrony indywidualnej,  ochrony powinny być tak zaprojektowane, aby były wzajemnie kompatybilne i nie  powodowały ograniczenia właściwości ochronnych (np. użytkowanie kombinezonów z  aparatem powietrzno-butlowym na szelkach noszonym na kombinezonie lub wewnątrz,  możliwość szczelnego połączenia rękawów z rękawicami, nałożenia nogawek spodni  na cholewę wybranego obuwia ochronnego lub schowania mankietów w rękawicy,  itp.).

Ważne wskazówki

• Konsultuj  z pracownikami lub przedstawicielami pracowników ich oczekiwania w odniesieniu  do środków ochrony indywidualnej.
• Przechowuj  informacje na temat poziomów skuteczności, jak również informacje producenta  przekazywane wraz z odzieżą, dostępne u potencjalnych dostawców. Pożyteczne  informacje można również uzyskać poprzez wymianę doświadczeń z innymi  organizacjami, które stosują podobne typy środków ochrony indywidualnej przy  wykonywaniu prac o podobnym charakterze. Będzie to pomocne w doborze środków, a  także umożliwi wymianę doświadczeń w zakresie dobrych praktyk ich stosowania. W  przypadku gdy organizacje te mają negatywne doświadczenia wynikające ze  stosowania określonych typów środków ochrony indywidualnej, wymiana doświadczeń  pozwoli dodatkowo na uniknięcie doboru niewłaściwych ochron.
• Przed  dokonaniem ostatecznego doboru sprawdź, czy środki ochrony indywidualnej są  odpowiednie do istniejących warunków pracy.
• Uwzględnij  wszelkie zagrożenia, które mogą wynikać ze stosowania środków ochrony  indywidualnej, wpływ na fizjologię, komfort użytkowania, możliwość występowania  alergii (np. na chrom czy lateks kauczuku naturalnego), fizyczną zdolność oraz  ograniczenia medyczne dotyczące stosowania środków ochrony indywidualnej.
• Pamiętaj,  że źródłem informacji na temat niedoskonałości czy defektów stosowanych środków  ochrony indywidualnej jest również dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i  zdarzeń potencjalnie wypadkowych.
• Rozważ  koszt użytkowania sprzętu, w tym koszt zakupu.
• Sprawdź,  jaki rodzaj usług w zakresie utrzymania i wymiany części zamiennych ma w swojej  ofercie producent. Upewnij się, czy procedury te mają zastosowanie do środków  ochrony indywidualnej.

Dodatkowo  można precyzować kolejne pytania i zagadnienia do rozważenia przy doborze  środków ochrony indywidualnej.

Podstawowy schemat sposobu postępowania przy doborze odzieży chroniącej przed czynnikami chemicznymi przedstawiono na rysunku 15.    

Bezpieczny czas pracy w szczelnej  odzieży ochronnej

Komfort fizjologiczny w odzieży z  materiałów powleczonych jest mocno ograniczony. Szczególnie uciążliwe dla  organizmu okazuje się  stosowanie  powleczonej odzieży ochronnej w środowisku o podwyższonej temperaturze. Nawet  przy małej intensywności pracy osoby stosujące odzież chroniącą przed  chemikaliami wykonaną z materiałów powleczonych w gorącym otoczeniu wymagają  znacząco krótszych okresów pracy, częstszych i dłuższych okresów odpoczynku  [49]

Sformułowano następujące praktyczne wnioski odnośnie bezpiecznego czasu pracy w barierowej  odzieży ochronnej wykonanej z materiałów powleczonych:

Temperatura otoczenia 25°C

• przy jednorazowym użyciu odzieży dopuszczalny czas pracy – 45 min, czas  odnowy 30 min,
• przy konieczności wielokrotnego stosowania – 30 min , czas odnowy 30  min,

Temperatura 16°C

• 45 min czas pracy, 30 min okres odnowy.

Niestety uzyskanie wyższego poziomu ochrony odzieży,  wymaganego dla wielu prac odbywa się kosztem większego obciążenia cieplnego  organizmu człowieka i powoduje obniżenie zdolności do pracy [50, 51].  Ekstremalnym przykładem odzieży ochronnej, która w znacznym stopniu obciąża  organizm użytkownika jest odzież chroniąca przed substancjami chemicznymi w  stanie ciekłym i  gazowym nazywana  odzieżą gazoszczelną. Wykonana z materiałów dwustronnie powleczonych polimerami  syntetycznymi posiada konstrukcję skutecznie zapobiegającą przedostawaniu się  szkodliwych substancji do organizmu człowieka, skrajnie ograniczając procesy  termoregulacji. Dla tych samych czynności   wykonywanych w kombinezonie gazoszczelnym wydatek energetyczny pracy  jest od 11 do 34%  większy niż w ubraniu  z tkaniny  drelichowej. W mikroklimacie  pod odzieżą gazoszczelną następuje znaczny wzrost wilgotności i temperatury.

Przeprowadzone eksperymenty  wykazały, że czas pracy w odzieży  gazoszczelnej powinien być ograniczony:

- w temperaturze 40°C do 20 min,
- w temperaturze 30°C do 30 min.

 Końcowy użytkownik odzieży ochronnej, może znaleźć  ważne informacje przydatne w ich doborze w znakowaniu i informacji dostarczanej  przez producenta.