1. Wprowadzenie
 Na wielu  stanowiskach pracy w przemyśle przede wszystkim w branżach takich, jak:  hutnictwo metali i szkła, odlewnictwo, przemysł metalurgiczny, koksowniczy, ale  także w zakładach piekarniczych i cukierniczych, kuchniach restauracyjnych itp.  występuje ekspozycja pracowników na tzw. czynniki gorące, które mogą występować  w różnych postaciach. Podstawowe czynniki zaliczane do gorących to: płomień,  ciepło konwekcyjne, promieniowanie cieplne (podczerwone), małe rozpryski i duże  ilości stopionego metalu, odpryski gorących metali, ciepło kontaktowe (kontakt  z gorącymi przedmiotami i powierzchniami o wysokiej temperaturze). Narażenie na  działanie czynników gorących dotyczy również określonych zawodów, które  występują w różnych gałęziach gospodarki np. pracowników wykonujących prace  spawalnicze. Na rys. 1 - przykład  stanowiska pracy na którym pracownik narażony jest na działanie czynników  gorących. 

 
Rys. 1 Spust surówki z wielkiego pieca; pierwszy garowy, w kombinezonie z materiału metalizowanego, wykonuje typowe czynności podczas spustu surówki; temperatura surówki wynosi 1430 – 1480 °C (Wolska, 2001)
Ryzyko powstawania urazów i obrażeń ciała, wynika z różnorodności czynników gorących oraz ich zróżnicowanego natężenia i stopnia oddziaływania na stanowiskach pracy, m.in. w hutach i zakładach metalurgicznych. Pomimo wprowadzania rozwiązań organizacyjnych i technicznych zmierzających do ograniczania narażenia pracowników na działanie czynników gorących, często zachodzi konieczność stosowania środków ochrony indywidualnej w celu zapobiegania poparzeniom oraz innym obrażeniom ciała. Szczególnego znaczenia nabiera wówczas kwestia prawidłowego doboru środków ochrony indywidualnej o właściwym poziomie ochrony.
     W latach 2008-2009 wprowadzono znaczące zmiany w normach dotyczących wymagań i metod badań odzieży, rękawic i obuwia chroniących przed czynnikami gorącymi. Obowiązujące obecnie normy europejskie, wdrożone do stosowania na terenie Polski, zawierają wymagania dla poszczególnych parametrów charakteryzujących właściwości ochronne odzieży, rękawic i obuwia, najczęściej w postaci klas ochrony lub poziomów skuteczności, co stwarza trudność przy właściwym doborze środków ochrony indywidualnej do występujących zagrożeń. Znaczące zmiany w normach europejskich, przedstawiających wymagania dla odzieży, rękawic i obuwia ochronnego, wymagają usystematyzowania wiedzy dotyczącej ich zakresu, przeznaczenia w odniesieniu do określonych grup środków ochronny indywidualnej.
    Właściwy dobór odzieży ochronnej, rękawic i obuwia do zagrożeń występujących na gorących stanowiskach pracy wymaga ustalenia zależności między wynikiem oceny ryzyka na stanowiskach pracy a klasą ochrony, jaki zapewniają środki ochrony indywidualnej w odniesieniu do poszczególnych parametrów. Stąd też pierwszorzędną kwestią przy prawidłowym doborze  jest przeprowadzenie oceny ryzyka w odniesieniu do każdego rodzaju działalności zawodowej, poszczególnych stanowisk pracy i wykonywanych czynności, co  umożliwia zidentyfikowanie wszystkich niebezpiecznych i szkodliwych czynników będących źródłem ryzyka, a także osób i warunków ekspozycji na te czynniki.

2. Rodzaje niebezpiecznych czynników  gorących na stanowiskach pracy
 Podstawowe czynniki gorące występujące na stanowiskach  pracy:

• Płomień – obecny przy wielu rodzajach działalności zawodowej, często jest  elementem procesu technologicznego.
• Promieniowanie podczerwone (cieplne)– dominujący czynnik niebezpieczny, najczęściej występujący na wielu  gorących stanowiskach pracy, często jako skutek uboczny procesów  technologicznych, między innymi w hutnictwie i przemyśle metalowym. Szacuje  się, że w Europie liczba pracowników narażonych na działanie tego  promieniowania sięga kilkuset tysięcy.
• Rozpryski płynnego metalu, gorący żużel, odpryski  gorącego metalu – stanowią zagrożenie na wielu stanowiskach pracy. W hutach  i odlewniach pracownicy narażeni są na działanie dużych rozprysków płynnego  metalu; w zależności od profilu działalności produkcyjnej zakładów może to być:  żelazo, aluminium, miedź, stal, cynk, srebro i inne metale. Poparzenia płynnym  metalem bywają przyczyną poważnych, a nawet śmiertelnych wypadków (Hoschke,  1981).
 
• Kontakt z gorącym przedmiotem – ten rodzaj zagrożenia dotyczy przede wszystkim rąk –  podczas kontaktu z gorącymi obiektami, i stóp – podczas poruszania się po  gorących powierzchniach. Pracownik narażony jest na kontakt z gorącymi  przedmiotami i powierzchniami, które mogą osiągać temperaturę nawet kilkuset  stopni Celsjusza.
• Łuk elektryczny - Podczas prac z instalacjami elektrycznymi mogą pojawić  się zakłóceniowe łuki elektryczne, które wydzielają ogromne ilości energii w  ciągu ułamków sekundy i tym samym stanowią śmiertelne zagrożenie dla osób  znajdujących się w pobliżu. Zakłóceniowy łuk elektryczny to rozładowanie  energii w formie wysokiej temperatury, której towarzyszy fala ciśnienia, głośny  wybuch, błysk oraz promieniowanie. Temperatura łuku jest wystarczająco wysoka  do tego, aby spowodować oparzenie radiacyjne pracownika

 3. Normy europejskie przedstawiające  wymagania dla odzieży, rękawic obuwia chroniących przed czynnikami gorącymi.

1. PN-EN 340:2006 (EN 340:2004)       Wymagania ogólne.
2. PN-EN 388:2006 (EN 388:2003)       Rękawice chroniące przed zagrożeniami mechanicznymi
3. PN-EN 407:2007 (EN 407:2004)       Rękawice chroniące przed zagrożeniami termicznymi (gorąco i/lub ogień)
4. PN-EN 420:2005 (EN 420:2003) Rękawice ochronne – Wymagania ogólne i metody badań
5. PN-EN 12477:2005 (EN 12477:2001)  Rękawice ochronne dla spawaczy
6. PN-EN 14116:2008  (EN 14116:2008) Odzież ochronna. Ochrona przed gorącem i płomieniem. Materiały, układy materiałów i odzież o ograniczonym rozprzestrzenianiu płomienia (oryg.)
7. PN-EN 61482-1-2:2007 (EN 61482-1-2:2007) Prace pod napięciem. Ubiory zabezpieczające przed termicznymi zagrożeniami spowodowanymi łukiem elektrycznym – Część 1: Metody badań – Metoda 2: Określenie klasy ochrony materiału i ubioru przed łukiem, z użyciem wymuszonego i ukierunkowanego łuku w komorze probierczej.
8. PN-EN ISO 11611:2009 (EN ISO 11611:2007) Odzież ochronna dla spawaczy i pracowników w zawodach pokrewnych
9. PN-EN ISO 11612:2008 (EN ISO 11612:2008) Odzież ochronna - Odzież chroniąca przed czynnikami gorącymi i płomieniem (oryg.)
10. PN-EN ISO 20345:2007 (EN ISO 20345:2004) Środki ochrony indywidualnej – Obuwie bezpieczne
11. PN-EN ISO 20346:2007 (EN ISO  20346:2004) Środki ochrony indywidualnej – Obuwie ochronne
12. PN-EN ISO 20347:2007 (EN ISO 20347:2004) Środki ochrony indywidualnej – Obuwie zawodowe
13. IEC 61482-2:2009 Live working – Protective clothing against the thermal hazard sof an electric arc – Part 2: Requirements.

4.  Zasady doboru odzieży rękawic i obuwia ochronnego do zagrożeń na stanowiskach pracy

    Podstawowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej w środowisku pracy są zawarte w dyrektywie 89/656/EWG (Dyrektywa 89/656/EWG, 2002), przeniesionej do prawa polskiego na mocy rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 11 czerwca 2002 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bhp (DzU nr 91, poz. 811), która określa obowiązki pracodawcy dotyczące zapewnienia bezpiecznego stosowania środków ochrony indywidualnej.

    Odpowiedzialność za stosowanie środków ochrony indywidualnej na stanowisku pracy ponosi pracodawca, którego podstawowe obowiązki i zakres odpowiedzialności obejmują:

• nieodpłatne dostarczenie pracownikom środków ochrony indywidualnej,
• dobór odpowiednich środków ochrony indywidualnej do istniejących zagrożeń na podstawie  wyników przeprowadzonej analizy i oceny ryzyka,
• przeszkolenie pracowników w zakresie stosowania środków ochrony indywidualnej,
• zapewnienie odpowiednich procedur przechowywania, czyszczenia, dekontaminacji i utrzymania, a także koniecznych napraw środków ochrony indywidualnej.

    Pracodawca jest również zobowiązany do określenia warunków stosowania środków ochrony indywidualnej. Wytyczne w tym zakresie powinny uwzględniać poziom ryzyka, częstotliwość ekspozycji, charakterystykę każdego stanowiska pracy i efektywność środka ochrony indywidualnej.

Jeżeli na  stanowiskach pracy stwierdzono występowanie narażenia pracowników na czynniki  gorące należy podjąć wymienione niżej działania.
    Należy  określić poziom i zakres ochrony, jaką mają zapewnić odzież, rękawice i obuwie  ochronne w  sposób szczegółowy (np. rodzaj zagrożenia: odpryski stopionego żelaza ok. 200  g) lub w sposób ogólny (poziom ryzyka wysoki, średni lub niski - patrz tabela  1). Biorąc  pod uwagę zagrożenia występujące na gorących stanowiskach pracy, można ustalić  trzy poziomy ryzyka, które ułatwią dobór odzieży, rękawic i obuwia chroniących  przed czynnikami gorącymi. W zależności od stanowiska pracy i rodzaju  wykonywanych czynności pracownik może być narażony na jeden lub więcej  czynników niebezpiecznych, powinien więc być wyposażony w odpowiednią odzież  ochronną, rękawice i obuwie, których stosowanie powoduje obniżenie narażenia na  czynniki gorące.
    Należy  wybierać odpowiednią odzież, rękawice i obuwie ochronne, uwzględniając podane  niżej wytyczne:

• wybierz odzież, rękawice i obuwie oznakowane znakiem CE co oznacza że spełnia zasadnicze wymagania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w obszarze projektowania i produkcji (zgodność z dyrektywą 89/686/EWG),
• dobierz odzież ochronną, rękawice ochronne i obuwie o cechach ochronnych odpowiednio do faktycznie występujących zagrożeń:
• wybierz rodzaj odzieży, rękawic i obuwia i na podstawie odpowiednich norm europejskich określ poziomy skuteczności odpowiedni do rodzaju i intensywności zagrożeń. Wskazówki doboru przedstawiono w tabeli 1,
• upewnij się, że wytypowane środki nie będą powodować wzrostu zagrożeń (np. środki ochrony indywidualnej powinny charakteryzować się właściwościami antyelektrostatycznymi w sytuacji gdy istnieje ryzyko wybuchu),
• upewnij się, że odzież, rękawice i obuwie spełniają wymagania w zakresie ergonomii i uwzględniają stan zdrowia użytkownika, uwzględnij wszelkie zagrożenia, które mogą wynikać ze stosowania środków ochrony indywidualnej, wpływ na fizjologię, komfort użytkowania, możliwość występowania alergii (np. na chrom czy lateks kauczuku naturalnego), fizyczną wydolność pracownika oraz jego ograniczenia medyczne dotyczące stosowania środków ochrony indywidualnej.
• wybierając środki ochrony indywidualnej, należy zwrócić uwagę na to, żeby nie wyposażyć pracownika w wyroby zapewniające wyższy poziom ochrony niż jest wymagany. Może to bowiem powodować niebezpieczny w skutkach dyskomfort i/lub nadmierny stres,
• upewnij się, że możliwe jest ich dopasowanie do użytkownika po odpowiednim wyregulowaniu,
• jeżeli na stanowisku pracy występuje więcej niż jedno zagrożenie, w konsekwencji czego konieczne jest stosowanie więcej niż jednego typu środka ochrony indywidualnej, wybierz środki ochrony indywidualnej tak zaprojektowane, aby były wzajemnie kompatybilne i nie powodowały ograniczenia właściwości ochronnych,
• przed dokonaniem ostatecznego doboru sprawdź, czy środki ochrony indywidualnej są odpowiednie do istniejących warunków pracy, rozważ koszt użytkowania sprzętu, w tym koszt zakupu, sprawdź, jaki rodzaj usług w zakresie utrzymania i wymiany części zamiennych ma w swojej ofercie producent.

Na rysunku  2 przedstawiono  przykładowe konstrukcje odzieży chroniącej przed czynnikami gorącymi z tkanin aluminizowanych.
 
Rys. 2 Fartuchy z tkaniny szklanej aluminizowanej z podszewką z tkaniny bawełnianej impregnowanej niepalnie (źródło własne)
Uwagi,  które można uwzględnić przy doborze:

• Konsultuj z pracownikami lub przedstawicielami pracowników ich oczekiwania w odniesieniu do środków ochrony indywidualnej.
• Przechowuj informacje na temat zakupionych środków ochrony indywidualnej oraz ich instrukcje użytkowania Pożyteczne informacje można również uzyskać poprzez wymianę doświadczeń z innymi organizacjami, które stosują podobne typy środków ochrony indywidualnej przy wykonywaniu prac o podobnym charakterze. Będzie to pomocne w doborze środków, a także umożliwi wymianę doświadczeń w zakresie dobrych praktyk ich stosowania. W przypadku gdy organizacje te mają negatywne doświadczenia wynikające ze stosowania określonych typów środków ochrony indywidualnej, wymiana doświadczeń pozwoli dodatkowo na uniknięcie doboru niewłaściwych ochron.
• Pamiętaj, że źródłem informacji na temat niedoskonałości czy defektów stosowanych środków ochrony indywidualnej jest również dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i zdarzeń potencjalnie wypadkowych.

Tabela 1. Zasady doboru odzieży, rękawic obuwia chroniących przed czynnikami gorącymi do poziomów ryzyka na stanowiskach pracy (Andrzejewska A. i inni, 2005)

Zagrożenie	Przykłady wykonywanych prac	Poziom natężenia promieniowania podczerwonego, W/m2	Wymagania jakie powinna spełniać odzież ochronna rękawice ochronne obuwie o cechach ochronnych
Niski poziom ryzyka: ograniczona ekspozycja na czynniki gorące
Małe płomienie – kontakt przypadkowy	kontakt z płomieniem z palnikiem Bunsena	do    2 000	odzież wykonana z materiałów spełniających wymagania normy PN-EN 14116
Większe płomienie i ciepło konwekcyjne	praca w bliskiej odległości od pieca (proces produkcyjny) prace wykonywane w pobliżu niewielkiego płomienia,		odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziomy: A1, B1 i C1, oraz rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407, 3x3xxx
Promieniowanie cieplne	spawanie, cięcie,		odzież  spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612 (A1), od poziomu C1 w zależności od natężenia promieniowania cieplnego oraz rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407, 3xx3xx
Iskry i drobne rozpryski stopionych metali	spawanie i cięcie metali		odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11611, A1, klasa 1 rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 12477, obuwie np. klasyfikacji I, model C, S1, HRO, SRC
	operacje wykonywane w przemysłach szklarskim i metalowym, w pewnej  odległości od otwartego płomienia i źródeł promieniowania podczerwonego odlewnictwo aluminium i żelaza		odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziom D1 i E1, rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407,obuwie np. klasyfikacji I, model C, S3, HI, HRO, SRC
Ciepło kontaktowe	sporadyczny kontakt z: gorącymi obiektami praca w kontakcie z gorącymi narzędziami lub substancjami, praca na gorącej powierzchni		odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziom A1, F1 rękawice    spełniające wymagania normy PN-EN 407, 32(lub 3)xxxx, obuwie zawodowe, ochronne lub bezpieczne z podeszwami odpornymi na kontakt z gorącym podłożem (HRO)
Średni poziom ryzyka: ekspozycja na wysokie poziomy czynników gorących
Promieniowanie cieplne	praca w bliskiej odległości od pieca, obróbka cieplna	2 000 – 20 000	odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziom A1, B2 i C2, rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407, 4223xx, odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziom B1, C3, E1, F1 rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407
Promieniowanie cieplne i przypadkowy płomień	prace wewnątrz pieców możliwość kontaktu z otwartym płomieniem,		odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612,  poziomA1+A2,  B2 i C2, rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407, 4233xx
Duże rozpryski płynnych metali, gorącymi przedmiotami	prace wykonywane w bardzo bliskiej odległości od pieców hutniczych, w stalowniach, walcowniach, niektóre prace związane z naprawą pieców wszystkie akcje strażackie		odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziomA1+A2,  B2 i C2, D2, E2, F2, rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407, 4233xx
Wysoki poziom ryzyka: ekspozycja na gorąco i/lub płomień oraz duże ilości płynnego metalu
Intensywne promieniowanie cieplne i kontakt z otwartym  płomieniem, stopionymi metalami, gorącymi przedmiotami.	Prace wykonywane blisko źródeł intensywnego promieniowania podczerwonego np. stanowisko    hutnika, odlewnika, rdzeniarza	ponad 20 000	- odzież spełniająca wymagania normy PN-EN ISO 11612, poziomy: A1+A2, B2, C2, E3,F2 rękawice spełniające wymagania normy PN-EN 407, 43xxx4 - obuwie zgodne z normą PN-EN ISO 20345, model C, HI, HRO, SRC

    Dane, które przedstawiono w tabeli 1, mogą być zastosowane jako wytyczne –  jednocześnie z wynikami oceny ryzyka – podczas doboru odzieży, rękawic i obuwia chroniących przed czynnikami gorącymi. Podane przykłady doboru odzieży, rękawic i obuwia można traktować jako zasady ogólne w przypadku występowania niskiego, średniego lub wysokiego poziomu ryzyka związanego z wykonywanymi czynnościami zawodowymi. W praktyce, na określonym stanowisku pracy, zawsze jest wymagane skorygowanie tych informacji odpowiednio do istniejących warunków i wszystkich występujących rodzajów zagrożeń.
Zasady doboru odzieży ochronnej dla spawaczy (rys.3) w zależności od rodzaju techniki spawalniczej i warunków pracy przedstawiono w tabeli 2.


Rys.3  Fartuch skórzany dla spawacza, założony na ubranie ochronne dla spawacza (źródło własne)

Typ odzieży dla spawaczy	Kryteria wyboru w odniesieniu do procesów	Kryteria wyboru odnoszące się do warunków pracy
Klasa 1	Ręczne techniki spawania z małą formacją  rozprysków i kropli stopionych metali, np.:  –   spawanie  gazowe,  –   spawanie  TIG,  –   spawanie  MIG,  –   spawanie  mikroplazmowe,  –   lutowanie  -   spawanie punktowe,  -   spawanie MMA (elektrodą w otulinie  rutylowej).	Obsługa maszyn, np.:  - maszyny tnące przy użyciu    tlenu,  - maszyny tnące przy użyciu plazmy,  - spawarki oporowe,  - maszyny do natryskiwania cieplnego,  - spawarki warsztatowe.
Klasa 2	Ręczne techniki spawania z dużymi ilościami rozprysków i kropli, np.:  –    spawanie MMA (elektrodą  w otulinie zwykłej lub celulozowej)  –    spawanie MAG (w osłonie CO2  lub mieszanin gazowych)  –    spawanie MIG (wysokim  natężeniem prądu),  –    spawanie samoosłonowymi  drutami rdzeniowymi (proszkowymi)  –    cięcie plazmą,  –    żłobienie,  –    cięcie tlenem,  –    natryskiwanie cieplne.	Obsługa maszyn, np.:  –  w ograniczonych przestrzeniach,  –  przy spawaniu/cięciu nad głową  lub w podobnych pozycjach wymuszonych.

Użytkownik odzieży ochronnej, rękawic i obuwia może znaleźć ważne informacje przydatne w ich doborze w znakowaniu i informacji dostarczanej przez producenta.

Bibliografia:

1. Wolska A. i in.: Badania zagrożenia promieniowania       nadfioletowym (UV) na stanowiskach spawalniczych oraz promieniowaniem       podczerwonym (IR) na stanowiskach pracy w hutach przy zastosowaniu       techniki spektroradiometrycznej. Warszawa, CIOP-PIB 2001 [praca       niepublikowana].
2. Dyrektywa       Rady 89/656/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. o minimalnych wymaganiach       bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dotyczących stosowania przez pracowników       środków ochrony indywidualnej w miejscu pracy. UKIE, http://www.ukie.gov.pl,       2001.
3. Rozporządzenie  Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych  przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. (Tekst jednolity). DzU 2003, nr 169, poz. 1650, ze zm.