|
|
Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
Numer 4 (50) 2006
|
 |
Chlorek chloroacetylu – metoda oznaczania
Ewa Kozieł
Metoda polega na adsorpcji par chlorku chloroacetylu na żywicę XAD-7 z naniesioną 1-(2-pirydylo)piperazyną, desorpcji acetonitrylem otrzymanej pochodnej chlorku chloroacetylu i analizie otrzymanego roztworu metodą chromatografii cieczowej. Oznaczalność metody wynosi 0,02 mg/m³ .
2-Cyjanoakrylan metylu – metoda oznaczania
Joanna Kowalska
Metoda polega na adsorpcji par 2-cyjanoakrylanu metylu na żywicy XAD-7 pokrytej kwasem fosforowym, desorpcji mieszaniną kwasu fosforowego (0,2%, v/v) w acetonitrylu i analizie chromatograficznej (HPLC/UV) otrzymanego roztworu. Oznaczalność metody wynosi 0,2 mg/m³.
Trimetoksyfosfan – metoda oznaczania
Anna Jeżewska
Metoda polega na adsorpcji par trimetoksyfosfanu na filtrze z włókna szklanego i żywicy XAD-7, desorpcji roztworem metanolu w dichlorometanie i analizie chromatograficznej (GC-FPD) otrzymanego roztworu. Oznaczalność metody wynosi 0,5 mg/m³.
|
Adypinian bis(2-etyloheksylu). Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Lidia Zapór
Adypinian bis(2-etyloheksylu) (DEHA) jest stosowany głównie jako plastyfikator w produkcji i przetwórstwie polichlorku winylu, polistyrenu i innych polimerów, w produkcji nitrocelulozy i kauczuku syntetycznego, a także jako rozpuszczalnik i składnik smarów stosowanych w lotnictwie. Jest też wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym. W warunkach narażenia zawodowego adypinian bis(2-etyloheksylu) może wchłaniać się do organizmu na drodze inhalacyjnej i przez skórę. Narażenie zawodowe na aerozole adypinianu bis(2-etyloheksylu) dotyczy przede wszystkim osób zatrudnionych przy produkcji związku oraz jego stosowania, głównie jako plastyfikatora w produkcji i przetwórstwie tworzyw polistyrenowych i poliuretanowych, zwłaszcza w procesach przebiegających w wysokich temperaturach (cięcie folii żywnościowych i innych materiałów używanych do pakowania żywności). W dostępnym piśmiennictwie nie ma doniesień na temat szkodliwego działania adypinianu bis(2-etyloheksylu) na ludzi. Wartość LD50 adypinianu bis(2-etyloheksylu) po podaniu per os szczurom ustalono na poziomie 9110 mg/kg m.c. Dane w piśmiennictwie dotyczące toksyczności ostrej i przewlekłej związku wskazują, że narządem docelowego działania adypinianu bis(2-etyloheksylu) u zwierząt jest wątroba, a krytycznym objawem działania związku jest rozrost (proliferacja) peroksysomów w hepatocytach. Adypinian bis(2-etyloheksylu) nie wykazywał działania genotoksycznego w wielu układach eksperymentalnych, powodował występowanie pierwotnych raków wątroby u myszy, nie powodował jednak wzrostu częstości występowania zmian nowotworowych u szczurów. W 2000 r. eksperci IARC na podstawie istniejących danych toksykologicznych, biorąc pod uwagę przypuszczalny mechanizm działania adypinianu bis(2-etyloheksylu), zaliczyli związek do grupy 3., argumentując to brakiem wystarczających dowodów rakotwórczego działania związku u ludzi i zwierząt doświadczalnych. Nowotwory wykryte u zwierząt doświadczalnych (myszy) powstają na drodze niegenotoksycznego mechanizmu i są następstwem proliferacji peroksysomów w wątrobie i wzrostu zawartości aktywnych form tlenu w hepatocytach. Zdaniem ekspertów IARC wyniki badań dotyczących molekularnych podstaw proliferacji peroksysomów wskazują, że ludzkie hepatocyty mogą być oporne na indukcję proliferacji peroksysomów odpowiadającą za powstawanie procesu nowotworowego u gryzoni. W badaniach na szczurach adypinian bis(2-etyloheksylu) wykazywał działanie embriotoksyczne, fetotoksyczne i teratogenne. Nie obserwowano działania gonadotoksycznego oraz wpływu związku na rozrodczość zwierząt. Za podstawę wartości NDS adypinianu bis(2-etyloheksylu) przyjęto wyniki dwuletnich badań na szczurach przeprowadzonych przez NTP, w których nie stwierdzono u zwierząt wzrostu częstości występowania nowotworów, a za największą dawkę, po której nie obserwowano szkodliwego działania związku (NOAEL) uznano wartość 700 mg/kg m.c./dzień. Dawkę tę przeliczono na równoważne dla człowieka stężenie związku w powietrzu, a następnie podzielono przez sumaryczny współczynnik niepewności i wyznaczono wartość NDS na poziomie 400 mg/m³. Nie ma podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) adypinianu bis(2-etyloheksylu). Nie ma też podstaw do ustalania wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) adypinianu bis(2-etyloheksylu). Wyniki badań na zwierzętach upoważniają do zaliczenia adypinianu bis(2-etyloheksylu) do związków mających działanie fetotoksyczne i teratogenne, dlatego proponuje się oznakowanie związku literami "Ft" oznaczającymi substancję działającą toksycznie na płód.
|
Chlorek allilu. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Katarzyna Miranowicz-Dzierżawska
Chlorek allilu jest bezbarwną, żółtą lub czerwoną cieczą o charakterystycznym, nieprzyjemnym zapachu, przypominającym zapach czosnku.
Narażenie zawodowe na chlorek allilu występuje w przemyśle chemicznym, gdzie chlorek allilu jest stosowany do wprowadzania grupy allilowej w syntezie organicznej, w przemyśle tworzyw sztucznych przy otrzymywaniu epichlorohydryny (składnika do produkcji żywic epoksydowych), w syntezie leków (barbiturany, diuretyki) oraz przy produkcji barwników, środków owadobójczych i gliceryny.
W dostępnym piśmiennctwie nie znaleziono informacji o przypadkach zatruć ostrych chlorkiem allilu u ludzi. W badaniach na szczurach i myszach wartości LC50 chlorku allilu po dwugodzinnym narażeniu inhalacyjnym wyznaczono na poziomie około 11500 mg/m³. Wartości LD50 po podaniu dożołądkowym dla szczurów większość badaczy wyznaczyła na poziomie około 450 mg/kg m.c., co pozwala sklasyfikować chlorek allilu jako substancję szkodliwą. Wartość LD50 związku po podaniu na skórę królika wyznaczono na poziomie 2026 mg/kg m.c. Chlorek allilu w warunkach zawodowych wchłania się do organizmu przez drogi oddechowe i skórę. Jest związkiem działającym drażniąco na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych. Po narażeniu pracowników na chlorek allilu o stężeniu 78 mg/m³ obserwowano podrażnienie błony śluzowej nosa, w stężeniach 156 ÷ 312 mg/m³ związek działał drażniąco na oczy, natomiast związek o większych stężeniach wywoływał zapalenie spojówek, nadwrażliwość na światło oraz oparzenia rogówki. W badaniu działania drażniącego chlorku allilu na myszach wyznaczono wartość RD50 na poziomie 7293 mg/m³. U pracowników narażonych na chlorek allilu o stężeniach 3 ÷ 354 mg/m³ przez 16 miesięcy stwierdzono zmiany funkcjonalne w wątrobie manifestujące się wzrostem aktywności enzymów w surowicy krwi. Przewlekłe narażenie na chlorek allilu może być przyczyną występowania u ludzi obwodowych polineuropatii, które objawiają się bólami i osłabieniem siły mięśni, pogorszeniem czucia wibracji i dotyku, zanikiem odruchu skokowego, obniżeniem ciepłoty skóry, nadmiernym poceniem się stóp i dłoni oraz tkliwością uciskową łydek. Na podstawie 3-miesięcznych badań na szczurach szczepu Fischer 344 wyznaczono wartość NOAEL chlorku allilu dla efektu nefrotoksycznego na poziomie 157 mg/m³, natomiast wartość NOAEL dla działania neurotok-sycznego na poziomie 17 mg/m³, na podstawie wyników pięciomiesięcznych badań na królikach oraz szczurach. Chlorek allilu działał mutagennie na szczepy Salmonella typhimurium TA 100, TA 1535 i TA 1538 w teście Amesa (z aktywacją metaboliczną i bez aktywacji metabolicznej), wykazano też wzrost częstości występowania mutacji punktowych u Saccharomyces cerevisiae oraz zmian w strukturze DNA Escherichia coli. Związek powodował również konwersję genów u Saccharomyces cerevisiae oraz indukował nieplanową syntezę DNA w komórkach raka szyjki macicy. W dostępnym piśmiennictwie nie ma danych dotyczących działania rakotwórczego chlorku allilu u ludzi. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem zaklasyfikowała chlorek allilu do grupy 3. Wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) chlorku allilu na poziomie 2 mg/m³ obliczono z wartości NOAEL dla działania neurotoksycznego wyznaczonego na poziomie 17 mg/m³ w pięciomiesięcznych badaniach na szczurach i królikach. Nie znaleziono podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) oraz dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB).
|
Tlenek węgla. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Marek Jakubowski
Tlenek węgla (CO) jest palnym, bezbarwnym gazem bez zapachu. W warunkach przemysłowych tlenek węgla, będąc składnikiem gazu wodnego i gazu wielkopiecowego, powstaje przez spalanie węgla w warunkach utrudnionego dostępu tlenu. W środowisku bytowania występuje powszechnie w wyniku spalania substancji zawierających węgiel. Źródłem tlenku węgla w powietrzu są procesy spalania w silnikach spalinowych, piecach oraz palenie tytoniu. Narażenie zawodowe na tlenek węgla jest związane z procesami spalania. Do grup dużego ryzyka należą: pracownicy stacji obsługi samochodów, policjanci kierujący ruchem pojazdów oraz pracownicy tuneli i strażacy. Tlenek węgla powoduje zatrucie jedynie przez drogi oddechowe. Jego działanie polega na doprowadzeniu do anoksji tkankowej przez blokowanie transportu tlenu w drodze konkurencyjnego wiązania z hemoglobiną. Wiązanie tlenku węgla z hemoglobiną powoduje powstanie karboksyhemoglobiny (COHb). Powinowactwo tlenku węgla do hemoglobiny, ferrohematyny i mioglobiny jest 200 ÷ 300 razy większe od powinowactwa tlenu. Około 80 ÷ 90% wchłoniętego tlenku węgla ulega odwracalnemu wiązaniu z hemoglobiną. Około 15% tlenku węgla znajduje się poza układem krążenia, głównie w sercu i w mięśniach w formie połączenia z mioglobiną. Tlenek węgla ulega wydalaniu przez płuca w formie niezmienionej. W trakcie narażenia na tlenek węgla o stałym stężeniu szybko wzrasta stężenie karboksyhemoglobiny na początku narażenia, osiągając stan równowagi po około 5 h. Wzrost stężenia karboksyhemoglobiny podczas narażenia na tlenek węgla opisuje równanie Coburna-Fostera-Kane (równanie CFK) opracowane przy uwzględnieniu takich znanych zmiennych fizjologicznych, jak: wytwarzanie endogennego tlenku węgla, dyfuzja w płucach, wentylacja pęcherzykowa, objętość krwi, ciśnienie atmosferyczne, ciśnienie parcjalne tlenku węgla i tlenu w płucach. Biologiczny okres półtrwania karboksyhemoglobiny wynosi średnio 320 min (128 ÷ 409 min) i nie jest zależny od czasu trwania narażenia, liczby narażeń i stężenia tlenku węgla we wdychanym powietrzu. Wiązanie tlenku węgla z hemoglobiną zmniejsza możliwość transportu tlenu do narządów i tkanek oraz wywołuje zaburzenia procesów oksydacyjnych wewnątrz komórki, co powoduje niedotlenienie tkanek w stopniu proporcjonalnym do stopnia wysycenia krwi karboksyhemoglobiny oraz zapotrzebowania danej tkanki na tlen. Skutki działania tlenku węgla są najbardziej nasilone w takich silnie ukrwionych tkankach i narządach, jak: mózg, układ sercowo-naczyniowy, mięśnie oraz płód. Istnieje zależność między wielkością stężenia karboksyhemoglobiny we krwi i występowaniem skutków działania tlenku węgla. Dane dotyczące występowania wczesnych skutków działania tlenku węgla na układ sercowo-naczyniowy i ośrodkowy układ nerwowy u ludzi wskazują, że mogą się one pojawiać, gdy stężenia karboksyhemoglobiny są większe niż 5%. Wydaje się, że utrzymywanie na poziomie poniżej 3,5% stężeń karboksyhemoglobiny u niepalących ludzi narażonych w ciągu 8 h może zapobiegać wystąpieniu szkodliwych skutków działania tlenku węgla. Dotyczy to szczególnie osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego oraz narażenia w niekorzystnych warunkach (wysoka temperatura, hałas czy duże obciążenie wysiłkiem). Stężeniu 3,5% karboksyhemoglobiny odpowiada, zgodnie z równaniem Coburna-Fostera-Cane, narażenie na tlenek węgla o stężeniu około 30 mg/m³ w ciągu 8 h. Przyjęto więc wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) tlenku węgla równą 23 mg/m³ (20 ppm), co odpowiada wartości NDS zaproponowanej przez Komitet Naukowy (SCOEL) w Unii Europejskiej. Wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) tlenku węgla powinna zapobiegać nadmiernemu przekraczaniu stężenia karboksyhemoglobiny 3,5% w okresach 15-minutowego narażenia. Według SCOEL wartość ta wynosi 117 mg/m³ (100 ppm). Zgodnie z danymi ACGIH, osiągnięcie stężenia karbo-ksyhemoglobiny równego 3,5 mg/m³ przy tym stężeniu tlenku węgla w powietrzu wymaga 39 min podczas umiarkowanego obciążenia pracą. Można oczekiwać, że w ciągu 15 min stężenie karboksyhemoglobiny może wzrosnąć w tych warunkach o około 1,5% do łącznej wartości około 5%. Nie powinno to stanowić zagrożenia dla osób zdrowych.
Prawidłowy poziom karboksyhemoglobiny związany z procesami fizjologicznymi wynosi u osób zdrowych 0,4 ÷ 0,7%. U osób palących papierosy stężenia karboksyhemoglobiny mogą dochodzić do 10%. Biorąc po uwagę możliwe skutki działania tlenku węgla, szczególnie u osób z chorobą niedokrwienną serca i u osób wykonujących prace wymagające szczególnej koncentracji, wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) powinna wynosić 3,5% karboksyhemoglobiny. Wartość ta dotyczy wyłącznie osób niepalących.
|
Trimetoksyfosfan. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Jerzy K. Piotrowski, Czesław Orłowski
Trimetoksyfosfan (fosforyn trimetylu, TMP) jest bezbarwną cieczą o charakterystycznym ostrym zapachu, która w wodzie ulega hydrolizie do fosforynu dimetylu (dimetoksyfosfiny) i metanolu. Główne zastosowanie trimetoksyfosfanu jest związane z produkcją pestycydów. W dostępnym piśmiennictwie nie ma danych o toksycznym działaniu trimetoksyfosfanu na ludzi. Jedyna informacja dotyczy braku skutków szkodliwych u pracowników narażonych na trimetoksyfosfan o stężeniach 1,5 ÷ 21 mg/m³. Wartość medialnej dawki śmiertelnej (LD50) trimetoksyfosfanu po narażeniu per os u szczurów wynosi 2450 ÷ 2890 mg/kg masy ciała. Zbliżone wartości LD50 trimetoksyfosfanu otrzymano po narażeniu dermalnym oraz dootrzewnowym, co świadczy o dużej wydajności wchłaniania związku drogą dermalną. U szczurów narażanych inhalacyjnie na trimetoksyfosfan o stężeniu 3100 mg/m³ (6 h dziennie, 5 dni w tygodniu w ciągu 4 tygodni) stwierdzono dużą liczbę (ponad 70%) padnięć zwierząt. Po narażeniu na trimetoksyfosfan o stężeniu 1550 mg/m³ padło 10% zwierząt, a po narażeniu na związek o stężeniach mniejszych obserwowano objawy szkodliwego działania związku na oczy: podrażnienie, zaćmę i zmętnienie soczewek. Po narażeniu zwierząt na trimetoksyfosfan o stężeniu równym 260 mg/m³ obserwowano u zwierząt skutki szkodliwe (wartość LOAEL), tj. podrażnienie rogówki u obu płci oraz zaćmę u samic, natomiast związek o stężeniu 52 mg/m³ nie powodował u zwierząt żadnych skutków (wartość NOAEL). Nie ma danych w dostępnym piśmiennictwie na temat działania rakotwórczego trimetoksyfosfanu. Wykazano mutagenne działanie związku w testach u Drosophila melanogaster oraz w komórkach chłoniaka myszy. Negatywny wynik działania mutagennego uzyskano w teście Amesa u Salmonella typhimurium oraz w teście naprawy DNA u Escherichia coli i Salmonella typhimurium. Działanie teratogenne trimetoksyfosfanu obserwowano u szczurów po dawce 164 mg/kg/dzień podawanej między 6. a 15. dniem ciąży. Nie stwierdzono działania teratogennego związku po dawkach 15 i 49 mg/kg/dzień. Nie ma danych w dostępnym piśmiennictwie dotyczących toksykokinetyki i mechanizmu działania toksycznego trimetoksyfosfanu. W większości państw za wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) przyjęto stężenie 10 mg/m³, co według ACGIH powinno zabezpieczyć pracowników przed działaniem drażniącym związku. W Finlandii i Danii przyjęto wartość nieco mniejszą wynoszącą 2,6 mg/m³, natomiast w Niemczech, ze względu na działanie teratogenne i mutagenne trimetoksyfosfanu oraz z uwagi na brak danych o działaniu rakotwórczym, wartości MAK nie ustalono. Za wartość NOAEL dla działania drażniącego trimetoksyfosfanu na oczy przyjęto stężenie 52 mg/m³. Po zastosowaniu współczynników niepewności za wartość NDS trimetoksyfosfanu przyjęto stężenie 5 mg/m³, a za wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) trimetoksyfosfanu – 10 mg/m³. Ponadto proponuje się substancję oznaczyć literami "Sk", które oznaczają substancje wchłaniające się przez skórę.
|
|
|
