Substancje niebezpieczne lub szkodliwe wchłaniane do organizmu człowieka drogą oddechową stanowią grupę czynników wysokiego ryzyka,  stając się przyczyną przewlekłych chorób zawodowych, często o charakterze nowotworowym oraz nagłych wypadków przy pracy. Dodatkowe niebezpieczeństwo stanowi występowanie w atmosferze środowiska pracy mieszanin różnych związków chemicznych, które reagując między sobą mogą stwarzać zmienne warunki środowiskowe, prowadząc nawet do wystąpienia niedoboru tlenu.

Instrukcja krajów Wspólnoty Europejskiej zawierająca zalecenia dotyczące doboru i użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego,  na wstępie określa generalne zasady postępowania dla pracodawców, którzy stosują technologie wiążące się z emisją czynników niebezpiecznych lub szkodliwych dla układu oddechowego. Według tych zasad pracodawca powinien  stworzyć możliwie najbezpieczniejsze warunki pracy, wykorzystując aktualny stan wiedzy technicznej i organizacyjnej, stosując działania w zakresie: eliminacji czynników stanowiących ryzyko, izolacji stref niebezpiecznych, stosowania ochron zbiorowych oraz wyposażania pracowników w indywidualne środki ochrony układu oddechowego. Wszystkie te działania powinny doprowadzić do zapewnienia warunków środowiska pracy w taki sposób, aby  powietrze wdychane przez człowieka było zdatne do oddychania. Warunek ten spełniony jest, gdy jednocześnie:

ilość zanieczyszczeń wchodzących w skład powietrza do oddychania  jest poniżej wartości Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń wyznaczonych dla tych substancji, zawartość tlenu w powietrzu do oddychania  jest powyżej 19%, temperatura powietrza oddechowego  odpowiada maksymalnej dopuszczalnej ze względów fizjologicznych temperaturze, w której może pracować człowiek.

Wchłanianie szkodliwych zanieczyszczeń powietrza przez układ oddechowy zależy od chemicznych i fizycznych właściwości substancji.  Proces ten prowadzi do:

uszkodzenia płuc, czasowego lub chronicznego zatrucia, zniszczeń radiacyjnych, chorób przenoszonych przez bakterie i wirusy lub innych chorób jak alergie, choroby nowotworowe.

Z tego powodu ważne jest prawidłowe określenie wszystkich czynników szkodliwych i niebezpiecznych dla układu oddechowego mogących wystąpić  podczas przebywania ludzi w strefie zagrożonej, ich charakterystyka oraz reakcje zachodzące w  mieszaninach tych związków. Ponadto, w niektórych przypadkach stosowania sprzętu ochrony układu oddechowego (np. pożarnictwo, atomistyka, występowanie palnej atmosfery, ekstremalne warunki klimatyczne), mogą pojawić się dodatkowe wymagania, które muszą zostać ocenione w połączeniu z bezpośrednimi zagrożeniami dla układu oddechowego.

Klasyfikacja   sprzętu ochrony układu oddechowego według norm  serii  PN-EN

W 1993 r. została ustanowiona norma PN-EN 133 Sprzęt ochrony układu oddechowego. Podział [31], która stanowi podstawę klasyfikacji tej grupy sprzętu.

Stosowanie sprzętu ochrony układu oddechowego stanowi bezpośrednią wypadkową właściwości atmosfery środowiska pracy, a podział środowiska ze względu na występujące zagrożenia stanowi punkt wyjściowy do systematycznego podziału sprzętu ochrony układu oddechowego według normy PN-EN 133.  

Należy wyróżnić dwie podstawowe grupy zagrożeń dla układu oddechowego:

1. Zanieczyszczone powietrze (występowanie szkodliwych substancji w postaci: aerozoli, gazów, par) 2. Niedobór tlenu (zawartość poniżej 19%).

Te grupy czynników determinują sposób ochrony układu oddechowego. Możliwe są  dwie metody ochrony:

przez oczyszczenie powietrza (sprzęt oczyszczający), przez doprowadzenie powietrza lub tlenu ze źródła wolnego od zanieczyszczeń (sprzęt izolujący).

Sprzęt oczyszczający oraz izolujący ochrony układu oddechowego mogą być zaprojektowane w wersji ucieczkowej.

Wybór rodzaju sprzętu ochrony układu oddechowego zależy od relacji w jakiej pozostaje maksymalne stężenie substancji toksycznych danego środowiska pracy w stosunku do dopuszczalnych wartości  stężeń określonych dla tych substancji – patrz procedura doboru sprzętu ochrony układu oddechowego.

Wskazówki do prawidłowego użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego

Sprzęt ochrony układu oddechowego przeznaczony jest do pracy ciągłej, wykonywanej w możliwie najkrótszym czasie. Wynika to głównie ze znacznych uciążliwości spowodowanych: ograniczeniami w odbiorze niektórych bodźców, trudnościami w porozumiewaniu się, ograniczeniami pola widzenia. Czas użytkowania sprzętu, ze względu na komfort użytkowania, należy ustalić w oparciu o wnikliwą analizę następujących czynników:

rodzaju i typu stosowanego sprzętu ochrony układu oddechowego, rodzaju wykonywanych czynności zawodowych, predyspozycji indywidualnych użytkowników (płeć, wiek), warunków klimatycznych.

Rodzaj stosowanego sprzętu ochrony układu oddechowego ma podwójne znaczenie podczas ustalania długości jego czasu użytkowania. Stosowanie niektórych rodzajów sprzętu ochron układu oddechowego nakłada limity czasowe wynikające z budowy i zasad funkcjonowania. Przykładem jest szeroko omawiany sprzęt pochłaniający lub sprzęt filtrujący, gdy stosowany jest w znacznym zapyleniu, czy autonomiczny sprzęt izolujący z uwagi na zapas powietrza do oddychania. Drugim kryterium jest rodzaj czynności zawodowych określanych rodzajem pracy. Z tego powodu wyróżniono dwie kategorie:

sprzęt do wykonywania lekkiej pracy - możliwość stosowania przez 8-godzinny dzień pracy, sprzęt do wykonywania ciężkiej pracy - należy stosować do 2-godzin ciągłej pracy.

Przed skompletowaniem sprzętu oczyszczającego należy zapoznać się z instrukcją użytkowania, aby upewnić się czy nie przekroczona jest data ważności określona przez producenta. Po wygaśnięciu tego terminu producent nie gwarantuje zachowania walorów ochronnych w deklarowanej klasie ochronnej. W przypadku elementów oczyszczających ma to ogromne znaczenie. Dodatkowo należy  upewnić się, czy opakowania jednostkowe sprzętu jednorazowego użytku są nie naruszone oraz czy elementy wielokrotnego użytku były właściwie przechowywane.          

Oprócz typowego schematu doboru sprzętu ochrony układu oddechowego bywają specyficzne sytuacje, wymagające  indywidualnej selekcji sprzętu. Wynikają one z:

deformacji twarzy użytkownika, owłosieniu (bokobrody, broda), nietypowego użytkowania, niewielkiego obiegu powietrza w pomieszczeniu, przyjmowania przez użytkowników sprzętu lekarstw obniżających reakcje na bodźce problemów neurologicznych, problemów psychologicznych (np. klaustrofobia ), obniżenia wydolności czynności oddechowych, braku dostatecznych informacji o sposobie działania sprzętu, ciąży.

Przed stosowaniem sprzętu ochrony układu oddechowego użytkownicy powinni być przeszkoleni przez specjalistyczne przygotowany personel w zakresie użytkowania i wyjątkowych sytuacji, które mogą nastąpić podczas pracy w sprzęcie (np. nadmierny wzrost oporów oddychania, pojawienia się charakterystycznych zapachów).

Według zaleceń Instrukcji Krajów Wspólnoty Europejskiej [1], zawierającej zalecenia dotyczące doboru i użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego, wymagane jest, aby użytkownicy sprzętu ochrony układu oddechowego podlegali obowiązkowym, specjalistycznym badaniom lekarskim. Zaleca się, aby badania te przeprowadzać w następujących przedziałach czasowych:

co trzy lata pracy dla pracowników do 35 lat, co dwa lata dla pracowników w wieku od 35 do 45, co roku dla pracowników powyżej 45 lat.

Ponadto, w celu prawidłowego funkcjonowania w przedsiębiorstwie sprzętu  ochrony układu oddechowego należy prowadzić systematyczne kontrole stanu technicznego (przeglądy okresowe), sposobu przechowywania sprzętu, właściwego dopasowywania przez użytkowników. Kontrole te powinny być powtarzane  regularnie. Wdrożenie systemu kontroli powinno obejmować przygotowanie przez pracodawcę dla każdego użytkownika sprzętu ochronnego „kart kontrolnych”, pozwalających na szybkie sprawdzenie sposobu jego użytkowania. Karty te powinny  być także przygotowane dla stref, gdzie występują szczególne zagrożenia.

Wykaz norm dotyczących sprzętu ochrony układu oddechowego

1. PN-EN 136:2001. Sprzęt ochrony układu oddechowego - Maski - Wymagania, badanie, znakowanie
2. PN-EN 137:2007(U) Sprzęt ochrony układu oddechowego - Aparaty powietrzne butlowe ze sprężonym powietrzem wyposażone w maskę - Wymagania, badanie, znakowanie
3. PN-EN 140:2001Sprzęt ochrony układu oddechowego - Półmaski i ćwierćmaski - Wymagania, badanie, znakowanie
4. PN-EN 142:2002 (U)Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Zespoły ustnika - Wymagania, badanie, znakowanie
5. PN-EN 143:2000/A1:2006 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Filtry - Wymagania, badanie, znakowanie
6. PN EN 145:2000 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Aparaty regeneracyjne ze sprężonym tlenem lub mieszanką sprężonego tlenu z azotem - Wymagania, badanie, znakowanie
7. PN-EN 148-1:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Gwinty do części twarzowych – Łącznik z gwintem okrągłym  
8. PN-EN 148-2:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Gwinty do części twarzowych – Łącznik centralny
9. PN-EN 148-3:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Gwinty do części twarzowych – Łącznik z gwintem M 45 x 3
10. PN-EN 149:2001 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Półmaski filtrujące do ochrony przed cząstkami - Wymagania, badanie, znakowanie
11. PN-EN 402:2005 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego  - Ucieczkowe aparaty powietrzne butlowe ze sprężonym powietrzem z automatem oddechowym wyposażone w maskę lub zespół ustnika - Wymagania, badanie, znakowanie.
12. PN EN 403:2007 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego  - Sprzęt oczyszczający wyposażony w kaptur, przeznaczony do użycia podczas pożaru - Wymagania, badanie, znakowanie.
13. PN-EN 405:2005 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Półmaski pochłaniające lub filtrującopochłaniające z zaworami - Wymagania, badanie, znakowanie.
14. PN-EN 1146:2007 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego - Ucieczkowe aparaty powietrzne butlowe z kapturem - Wymagania, badanie, znakowanie.
15. PN EN 1827:2004 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Półmaski pochłaniające, filtrująco-pochłaniające lub filtrujące bez zaworów wdechowych z oddzielnymi elementami oczyszczającymi - Wymagania, badanie, znakowanie.
16. PN-EN 12941:2002/A1:2006 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Oczyszczający sprzęt z wymuszonym przepływem powietrza wyposażony w hełm lub kaptur - Wymagania, badanie, znakowanie.
17. PN-EN 12942:2002/A1:2004 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Oczyszczający sprzęt ze wspomaganiem przepływu powietrza wyposażony w maski, półmaski lub ćwierćmaski - Wymagania, badanie, znakowanie
18. PN EN 13794:2005 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego - Ucieczkowe aparaty regeneracyjne - Wymagania, badanie, znakowanie.
19. PN-EN 14387:2006 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Pochłaniacze i filtropochłaniacze - Wymagania, badanie, znakowanie.
20. PN-EN 14435:2007 Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Aparaty powietrzne butlowe ze sprężonym powietrzem w połączeniu z półmaską, zaprojektowane do użycia wyłącznie z nadciśnieniem - Wymagania, badanie, znakowanie.
21. PN EN 14529:2006 (U) Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Aparaty powietrzne butlowe ze sprężonym powietrzem, z półmaską, zawierające nadciśnieniowy zawór sterowany oddechem, przeznaczone wyłącznie do ucieczki - Wymagania, badanie, znakowanie.
22. PN EN 14593-1:2007 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Aparaty wężowe sprężonego powietrza z automatem oddechowym – Część 1: Aparaty wyposażone w maskę - Wymagania, badanie, znakowanie.
23. PN-EN 14593-2:2005 (U) Sprzęt ochrony układu oddechowego  - Sprzęt ochrony układu oddechowego - Aparaty wężowe sprężonego powietrza z automatem oddechowym - Część 2: Aparaty nadciśnieniowe z półmaską - Wymagania, badanie, znakowanie.