Wprowadzenie

Działania zmierzające do przedłużenia okresu aktywności zawodowej pracowników starszych (powyżej 50 r.ż.) powinny być prowadzone równocześnie na różnych płaszczyznach, w tym

• indywidualnej poprzez inicjowanie i propagowanie działań wzmacniających kompetencje i możliwości wykonywania pracy, podnoszenie indywidualnej wydolności i sprawności fizycznej osoby starszej, upowszechnienie kształcenia ustawicznego w różnych dziedzinach, umożliwiającego wielokierunkowe dokształcanie, jak również zdobywanie nowych specjalności,


• przedsiębiorstwa poprzez wprowadzanie zasad zarządzania wiekiem w kontekście warunków pracy oraz zmian organizacyjnych obejmujących m. in. elastyczne godziny pracy, pracę w niepełnym wymiarze godzin, dłuższe przerwy między poszczególnymi czynnościami, dostosowywanie kompetencji pracowników do zadań poprzez umożliwienie odbywania odpowiednich szkoleń,


• społeczeństwa poprzez zmianę postaw wobec pracowników starszych,  przeciwdziałanie dyskryminacji pracowników ze względu na wiek, poprawę świadomości zagadnień związanych z wiekiem pracownika w polityce pracy czy zmianę przepisów prawnych regulujących wychodzenie z rynku pracy.

Programem tych działań, szczególnie na poziomie społeczeństwa, powinni być objęci wszyscy, a nie tylko osoby będące z różnych powodów aktualnie nieaktywne zawodowo, czy też osoby w wieku przedemerytalnym.

Wytyczne dotyczące działań podejmowanych w celu wydłużenia aktywności zawodowej osób starszych¹

1. Działania na poziomie indywidualnym

Do najistotniejszych działań oddziaływujących na tym poziomie należy zwiększanie wydolności i sprawności fizycznej pracownika. Działania te powinny być skierowane do wszystkich pracowników starszych, szczególnie zaś do tych, którzy sporadycznie podejmują aktywność fizyczną lub są w ogóle nieaktywni fizycznie. Umiarkowana aktywność fizyczna, typu rekreacyjnego powinna być stałym elementem stylu życia osób starszych. Należy zaznaczyć, że okresowe epizody dużej aktywności fizycznej mogą być w niektórych przypadkach wręcz szkodliwe, np. u osób o niskiej wydolności fizycznej.

Bardzo ważne są w przypadku pracowników starszych działania promocyjne dotyczące zdrowia a więc propagowanie wśród tych osób prawidłowych zachowań mających na celu utrzymanie jak najdłużej dobrej kondycji fizycznej i zapobieganie powszechnie w tym wieku występującym schorzeniom przewlekłym. Szczególny nacisk wśród tych działań należy położyć na zachęcanie do zaprzestania palenia tytoniu, ograniczenia ilości spożywanego alkoholu, zdrowych nawyków żywieniowych oraz umiarkowanej, ale systematycznej rekreacyjnej aktywności fizycznej. W zakresie podnoszenia kompetencji, ważne jest zachęcanie pracowników do podejmowania działań poszerzających zakres ich umiejętności oraz pogłębiających wiedzę niezbędną do wykonywania nowych zadań w pracy, czy nawet zmiany rodzaju wykonywanej pracy.


2. Działania na poziomie przedsiębiorstwa

Działania na poziomie przedsiębiorstwa powinny być nakierowane na kształtowanie warunków środowiska pracy, rodzaju pracy  i zasad organizacji jej  z uwzględnieniem wieku pracownika.

Organizacja pracy
Pracownik starszy powinien mieć wpływ na tempo pracy. Tempo pracy powinno być dostosowane do jego potrzeb a nie narzucone przez wymagania innych pracowników lub tryb pracy maszyn i urządzeń. Starsi pracownicy gorzej tolerują wydłużony czas pracy. Optymalny czas pracy zależy od wymagań stwarzanych pracownikowi. Jeżeli w pracy występują duże wymagania co do wysiłku fizycznego lub psychicznego, czas pracy powinien zostać skrócony. Szczególną uwagę należy zwracać na wprowadzanie przerw na wypoczynek i regenerację sił, w tym również krótkich przerw (mikroprzerw) po wykonywaniu uciążliwych zadań. Korzystną sytuacją dla pracowników starszych jest zróżnicowanie pracy (zmienność pracy).

Praca zmianowa jest kolejnym czynnikiem, którego tolerancja pogarsza się wraz z wiekiem. Praca zmianowa, niezależnie od wieku zaburza normalny rytm fizjologiczny człowieka, powoduje zmęczenie i zakłócenie cyklu praca - wypoczynek. Dodatkowo, z wiekiem narastają zaburzenia snu, pojawiają się trudności z zasypianiem, wzrasta natomiast skłonność do drzemek w ciągu dnia. Z tego względu dla starszych pracowników zalecane jest wprowadzanie ruchomego czasu pracy, również w systemie zmianowym, co ma im ułatwić dostosowanie do zmieniających się pór rozpoczynania pracy.

Pracownicy starsi powinni mieć możliwość regulowania swojej pracy poprzez dostosowywania kolejności wykonywania zadań, metod pracy i jej tempodo własnych potrzeb.

Pracownicy starsi powinni mieć wydłużony okres urlopu zarówno wypoczynkowego, jak i urlopu przeznaczonego na podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Zmieniające się wymagania i metody pracy zwiększają potrzebę uzupełniania wiedzy wśród starszych pracowników. Różnice w kompetencjach zawodowych pracowników powinny być systematycznie niwelowane. Skuteczność uczenia pracowników starszych zależy od organizacji i form dokształcania. Starszy pracownik potrzebuje specyficznych sposobów uczenia, specjalnych warunków oraz odpowiedniej szybkości nauczania. Nauczanie powinno być dostosowane do możliwości uczenia się i wymagań w tym kierunku samego pracownika. Starsi pracownicy preferują naukę w grupie równej wiekowo.

Dostosowanie psychospołecznych warunków pracy
Doświadczenia osób zajmujących się warunkami pracy wskazują, że szczególnie starsi pracownicy powinni dysponować znaczną swobodą w możliwości wyboru przerw w pracy, kolejności wykonywanych zadań oraz metod i tempa pracy. Wynika to po pierwsze, ze zmian w możliwościach, po drugie – ze wzrostu różnic indywidualnych w zakresie posiadanych możliwości, po trzecie – wzrostu czasu potrzebnego na odpoczynek po wysiłku.

Bardzo ważne jest również jednoznaczne określenie roli i perspektyw pracowników starszych. Niejednoznaczne określenie roli w miejscu pracy stanowi poważne obciążenie dla pracowników starszych i wpływa ujemnie na ich poczucie pewności siebie. W pracy powinno się przykładać większą wagę do doświadczenia pracowników starszych. Obawy pracowników starszych związane z perspektywą dalszego zatrudnienia w negatywny sposób wpływają na wydajność ich pracy oraz stan ich zdrowia. Z kolei dobre samopoczucie i atmosferę sprzyjającą ujawnianiu kreatywności osób starszych zapewnia brak dyskryminacji pracowników starszych przy awansach czy szkoleniach.

Dostosowanie sposobu wykonywania pracy i czynności roboczych
Czynności powtarzalne (czyli wykonywane te same w rozumieniu pozycji ciała, ruchów i wywieranych sił, czynności pracy), szczególnie u osób starszych powodują zmiany funkcjonalne w zakresie układu mięśniowo - szkieletowego. Tego rodzaju praca wiąże się najczęściej z małą zmiennością i niskim poziomem kontroli. Również niewygodna, obciążająca pozycja ciała podczas pracy przyśpiesza u osób starszych pojawianie się zmian w układzie ruchu ze względu na to, że osoby te dysponują mniejszą siłą mięśni i wytrzymałością.

Mniejsza siła mięśni, jak również częste w tym wieku zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu powodują, że pracownicy starsi szczególnie źle tolerują podnoszenie i przenoszenie ciężkich przedmiotów. Czynności te zwiększają ryzyko uszkodzeń układu ruchu oraz wypadków przy pracy. Ponadto podnoszenie/przenoszenie ciężarów stanowi ciężka lub bardzo ciężką pracę fizyczną, która jest  gorzej tolerowana przez osoby starsze.

Osoby starsze nie powinny wykonywać czynności wymagających dużej szybkości ruchów. Jest to spowodowane zmniejszoną u tych osób liczbą szybkich włókien w mięśniach oraz gorszą koordynacją nerwowo-mięśniową.

Prace precyzyjne mogą również stwarzać trudności osobom starszym. Wykonywanie ich wymaga bowiem dobrego widzenia szczegółów, co u osób starszych wraz ze zmianami zachodzącymi wraz z wiekiem w układzie wzrokowym, może być utrudnione. Oświetlenie miejsca pracy powinno być specjalnie dostosowane dla osób starszych.

Dostosowanie fizycznych warunków pracy
Dostosowanie fizycznych warunków pracy do potrzeb pracownika starszego powinno dotyczyć przede wszystkim tych czynników, które są szczególnie źle tolerowane przez osoby starsze, a więc przede wszystkim ciężkiej pracy fizycznej oraz pracy w środowisku gorącym lub zimnym.

Ogólna wydolność i sprawność organizmu obniżają się wraz z wiekiem, tak więc, ciężka praca fizyczna powoduje większe ryzyko nadmiernego obciążenia układu krążenia i układu mięśniowo-szkieletowego człowieka, a także zwiększa ryzyko wypadków przy pracy.

Z kolei obciążenie wysoką temperaturą otoczenia jest gorzej tolerowane przez osoby starsze za sprawą pogorszenia u tych osób sprawności mechanizmów termoregulacyjnych. Ze względu na słabiej niż u osób młodych odczuwane uczucie pragnienia, szczególnie ważne jest stałe uzupełnianie płynów u osób starszych podczas pracy w środowisku gorącym. Również fizjologiczna adaptacja do pracy w niskich temperaturach jest obniżona u starszych osób. U osób tych zmniejsza się reakcja skurczowa naczyń obwodowych na zimno, czego konsekwencją jest większa utrata ciepła. Osoby starsze źle reagują również na gwałtowne zmiany temperatury otoczenia.

¹Przy opracowywaniu wytycznych wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych w projekcie PCZ 21-21 “Aktywność zawodowa w aspekcie starzejącego się społeczeństwa” oraz raport WHO „ Aging and Working Capacity” (Report of a WHO Study Group. WHO, Geneva 1993)

Przykłady działań mających na celu wydłużenie aktywności zawodowej osób starszych

Do najczęstszych praktyk podejmowanych w zakładach pracy mających na celu wydłużenie aktywności zawodowej osób starszych należy zaliczyć zmiany organizacyjne w miejscu pracy, przede wszystkim w zakresie czasu pracy oraz działania mające na celu poprawę ogólnej wydolności fizycznej osób starszych.


1. Instytucja finansowa, Holandia
Jest to duża instytucja finansowa zatrudniająca  ok. 13.000 pracowników ze średnią wieku 37 lat, z czego 46% stanowili pracownicy powyżej 40 r.ż. a 28% powyżej 45 r.ż.
Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Instytucji jest wzrost motywacji i zdolności do wykonywania pracy wśród pracowników starszych.  

Zastosowane w Instytucji działania profilaktyczne:

• pracownicy powyżej 50 r.ż. nie mają obowiązku pracy ponad ustaloną liczbę godzin, jakkolwiek ponadnormatywny czas pracy nie jest dla tej grupy wiekowej pracowników zakazany,
• wprowadzono ruchomy tydzień pracy, który może się wahać pomiedzy 32 a 38 godzinami pracy,
• pracownicy powyżej 40 r.ż. mają prawo do dodatkowych 10 dni w roku pełnopłatnego urlopu przeznaczonego na dokształcanie.

2. Firma produkująca zabezpieczenia do drzwi, Finlandia
Fińska firma jest częścią wiodącej na rynku światowym korporacji oferującej szeroki asortyment zabezpieczeń do drzwi. Zatrudnia 1200 pracowników. Wśród zatrudnionych przeważają pracownicy w dwóch przedziałach wiekowych: 25 – 35 lat oraz 50 – 60 lat. Od roku 2000, liczba pracowników powyżej 55 r.ż. uległa w firmie podwojeniu a średni wiek zakończenia aktywności zawodowej wynosi obecnie 59 lat.

Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Firmie jest wydłużenie okresu aktywności zawodowej o 2 lata oraz obniżenia liczby orzeczeń lekarskich o niezdolności do pracy o 1% każdego roku.

Zastosowane w Firmie działania profilaktyczne:

• działania ukierunkowane na poprawę ogólnego samopoczucia i wydolności fizycznej osób starszych poprzez umożliwienie bezpłatnego wstępu na salę fitness, zniżki przy korzystaniu z różnych form odnowy biologicznej (m. in. masaż),
• dla osób starszych przewidziano specjalnie opracowywany raz do roku plan aktywności fizycznej,
• osoby realizujące swój program aktywności fizycznej mają prawo do dodatkowych dni wolnych w pracy, przeznaczonych na poprawę kondycji fizyczną (nie mogą być łączone z urlopem wypoczynkowym lub zwolnieniem lekarskim),
• liczba dni przeznaczonych na poprawę kondycji zależy od wieku pracownika i wynosi od 6 dni dla osoby, która ukończyła 58 lat aż do 20 dla osoby ze skończonymi 64 latami,
• 1-4 razy w roku organizowane są dla osób starszych spotkania, w ramach których odbywają się festyny sportowe, wystawy, itp.

3. Przedsiębiorstwo produkujące sprzęt medyczny, Finlandia
Jest to mała spółka rodzinna zatrudniająca 10 pracowników. Większość z nich stanowią pracownicy powyżej 45 r.ż., z długim stażem pracy w firmie. Spółka zajmuje się produkcją różnego rodzaju urządzeń medycznych a głównym produktem jest urządzenie służące do diagnostyki kontaktowego zapalenia skóry.

Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Przedsiębiorstwie   jest zwiększenie zdolności do pracy i poprawa samopoczucia osób starszych miejscu pracy.  

Zastosowane w Przedsiębiorstwie działania profilaktyczne:

• pracownicy powyżej 50 r.ż. lub ci z długim stażem pracy w przedsiębiorstwie mają prawo do dodatkowych dni wolnych od pracy,
• codziennie, organizowane są spotkania pracowników przy porannej kawie, których celem jest  omówienie planu dnia pracy,
• organizowane są wspólne wycieczki połączone m. in. ze zwiedzaniem oraz inne formy aktywności pozazawodowej,
• wszyscy pracownicy, w ramach poprawy wydolności i zwiększenia aktywności fizycznej mają zagwarantowany bezpłatny dostęp do pływalni, fitness klubu,
• dla pracowników powyżej 50 r.ż . przewidziany jest specjalny program ochrony zdrowia z udziałem rehabilitanta i fizjoterapeuty.

4. Miejski Zakład Oczyszczania, Holandia
Zakład zatrudnia 360 pracowników, spośród których połowę stanowią osoby powyżej 40 r.ż. Głównym kierunkiem działania w zakładzie jest zbieranie śmieci i odpadów od mieszkańców miasta i instytucji oraz kontrola przestrzegania przepisów prawa dotyczących gospodarki odpadami. Wykonywanie czynności roboczych w Zakładzie tradycyjnymi metodami jest ciężką pracą fizyczną i skutkuje wysokim odsetkiem orzeczeń o niezdolności do pracy spowodowanych chorobami układu mięśniowo-szkieletowego (ok. 12% wszystkich orzeczeń w skali roku w prezentowanym Zakładzie). Dlatego też, zaczęto powoli odchodzić od tradycyjnych form zbierania śmieci na rzecz mechanizacji tego procesu.  

Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Zakładzie jest poprawa stopnia edukacji tej grupy osób, mająca na celu zwiększenie ich kompetencji i wydajności pracy aż do momentu przejścia na emeryturę oraz ograniczenie wykonywania ciężkiej pracy fizycznej w tej grupie pracowników.

Zastosowane w Zakładzie działania profilaktyczne:

• wszyscy pracownicy, niezależnie od wieku kształceni są pod kątem wykonywania różnych zadań i czynności roboczych, co daje możliwość w każdej chwili zmiany zarówno miejsca pracy jak i zajmowanego stanowiska,
• pracownicy, którzy ukończyli 40 r.ż. nie wykonują ciężkiej pracy fizycznej: czynności robocze wymagające dużego wysiłku fizycznego wykonywane są za pomocą urządzeń mechanicznych ułatwiających pracę,  
• dla pracowników starszych przewidziano możliwość wykonywania pracy na pół etatu, przy czym 80% pracy wykonywana jest za wynagrodzeniem sięgającym 90% pełnego wynagrodzenia,
• czas pracy dla pracowników powyżej 60 r.ż. jest dodatkowo skrócony o 1 godziny w czasie zmiany roboczej;

5. Firma sprzątająca, Holandia
Firma zatrudnia 85 pracowników wykonujących ciężka pracę fizyczną o niskim statusie społecznym. Głównym obszarem działania jest sprzątanie instytucji oraz domów prywatnych.  

Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Firmie jest stworzenie przyjaznego dla pracowników starszych środowiska pracy, zapewniającego warunki sprzyjające zdrowiu i dobrej wydajności pracy

Zastosowane w Firmie działania profilaktyczne:

• organizowanie spotkań eksperckich dotyczących problemów osób starszych (bezpieczeństwo w pracy, zdrowie)
• organizowanie spotkań pomiędzy grupami pracowników a kadrą kierowniczą w trakcie których omawiane są istotne problemy wynikające z pracy osób starszych

6. Zakłady chemiczne, Polska
Jest to jedna z wiodących europejskich firm w branży chemicznej a jednocześnie jeden z większych polskich eksporterów. Zakłady zatrudniają 2,8 tys. pracowników, w tym 649 kobiet.

Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Zakładach jest poprawa warunków socjanych, stanu zdrowia i ogólnej kondycji wszystkich pracowników, w tym osób starszych.

Zastosowane w Zakładach działania profilaktyczne:

• co najmniej jeden raz w roku odbywają się spotkania integracyjne wszystkich pracowników, niezależnie od wieku i pozycji w przedsiębiorstwie, mające na celu wzmocnienie komunikacji między pracownikami, kreowanie lepszej atmosfery w pracy, zmniejszenie stresu towrzyszącego pracy,
• działania mające na celu zwiększenie aktywności fizycznej pracowników i ich rodzin, m. in. poprzez organizację zawodów sportowych, festynów, w tym również imprez przewidzianych przede wszystkim dla pracowników starszych np. grzybobrań

7. Elektrownia, Polska
Elektrownia zatrudniająca  ok. 4,6 tys. osób,  z czego ok. 1,2 tys. (ok. 28%) pracuje w systemie pracy zmianowej, w tym 122 kobiety i ponad tysiąc mężczyzn. Osoby w wieku 41 – 50 lat stanowią prawie 30% wszystkich pracowników, w wieku 51-60 ponad 20%, ale już powyżej 60 r.ż. zaledwie 1%. Jest to spowodowane częstym przechodzeniem na wcześniejsza emeryturę.

Celem działań profilaktycznych skierowanych do pracowników starszych w Przedsiębiorstwie jest wydłużenie okresu aktywności zawodowej poprzez ograniczanie ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, profilaktykę chorób wieku starszego oraz poprawę kondycji fizycznej pracowników starszych.

Zastosowane w przedsiębiorstwie działania profilaktyczne:

• działania mające na celu zwiększenie wydolności fizycznej osób starszych poprzez umożliwienie bezpłatnego dostępu do fitness klubów, pływalni, różnych form odnowy biologicznej (masaże, sauna), pomocy rehabilitanta,
• starsi pracownicy pracujących w systemie pracy zmianowej przenoszeni są na inne stanowiska.