Pola i promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu 0 Hz ÷ 300 GHz. Dokumentacja nowelizacji harmonizującej dopuszczalny poziom ekspozycji pracowników z wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE   Jolanta Karpowicz, Alicja Bortkiewicz, Krzysztof Gryz, Roman Kubacki, Ryszard Wiaderkiewicz       Skutki biologiczne ekspozycji na pola elektromagnetyczne – badania eksperymentalne Ryszard Wiaderkiewicz         Skutki zdrowotne działania pól elektromagnetycznych – przegląd badań Alicja Bortkiewicz       Uwarunkowania biofizyczne oraz dopuszczalne wartości elektromagnetycznego promieniowania impulsowego Roman Kubacki       Zasady wykorzystania symulacji komputerowych do oceny zgodności z wymaganiami dyrektywy europejskiej 2004/40/WE dotyczącej bezpieczeństwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Patryk Zradziński       Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych   Krzysztof Gryz, Jolanta Karpowicz

Pola i promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu 0 Hz ÷ 300 GHz. Dokumentacja nowelizacji harmonizującej dopuszczalny poziom ekspozycji pracowników z wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE  
Jolanta Karpowicz, Alicja Bortkiewicz, Krzysztof Gryz, Roman Kubacki, Ryszard Wiaderkiewicz  

Obowiązujący w Polsce dopuszczalny poziom ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne został poprzednio zmodyfikowany w 1999 r. (aktualnie publikowany w: DzU 2002, nr 217, poz. 1833), a terminologię oraz zharmonizowane z nim metody pomiarów i oceny ekspozycji zdefiniowano w normie PN-T-06580:2002. Jego dokumentacja została przyjęta przez Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN i opublikowana w artykule: Korniewicz i in. "Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu częstotliwości 0 Hz - 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartości dopuszczalnych ekspozycji zawodowej" (PiMOŚ 2001, nr 2(28). W związku z koniecznością transpozycji wymagań dyrektywy europejskiej 2004/40/WE do prawa polskiego, niezbędna jest harmonizacja z nimi postanowień rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie NDN pól elektromagnetycznych (DzU 2002, nr 217, poz. 1833). Zaproponowane dopuszczalne wartości miar wewnętrznych przyjęto na podstawie dyrektywy 2004/40/WE:  
1. Dopuszczalna wartość gęstości prądu w głowie i tułowiu J (mA/m²) przy ekspozycji na pole elektromagnetyczne o częstotliwości f < 10 MHz (wartość skuteczna (RMS)):
- 40 mA/m² – przy częstotliwości do 1 Hz
- 40/f mA/m² – przy częstotliwości z zakresu od 1 Hz do 4 Hz; częstotliwość f w Hz
- 10 mA/m² – przy częstotliwości z zakresu od 4 Hz do 1000 Hz
- f/100 mA/m² – przy częstotliwości z zakresu od 1 kHz do 10 MHz; częstotliwość f w Hz.
2. Dopuszczalna wartość szybkości pochłaniania właściwego energii (SAR), przy ekspozycji na pole elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu od 100 kHz do 10 GHz (wszystkie wartości SAR uśrednione w okresie dowolnych sześciu minut, miejscowe wartości oznaczają wartości maksymalne, uśrednione odnośnie do dowolnych 10 g zwartej tkanki):
- 0,4 W/kg – wartość SAR uśredniona względem całego ciała
- 10 W/kg – miejscowa wartość SAR (w głowie i tułowiu)
- 20 W/kg – miejscowa wartość SAR (w kończynach).
3. Dopuszczalna wartość gęstości mocy (S) przy ekspozycji na pole elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu od 10 GHz do 300 GHz (wartość uśredniana dla 20 cm² powierzchni poddanej ekspozycji i dowolnego okresu ekspozycji o czasie trwania 68/f^1,05min, gdzie częstotliwość f w GHz):
- 50 W/kg.
4. Dopuszczalna wartość energii pochłoniętej (SA) przy ekspozycji na pole elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu od 0,3 GHz do 10 GHz:
- 10 mJ/kg – wartość uśredniona odnośnie do 10 g tkanki.
5. Dopuszczalna wartość natężenia prądu indukowanego przepływającego w każdej z kończyn (IL) przy ekspozycji na pole elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu od 100 kHz do 110 MHz (wartość skuteczna (RMS)):
- 100 mA.
6. Dopuszczalna wartość natężenia prądu kontaktowego przepływającego pomiędzy pracownikiem a przewodzącym przedmiotem znajdującym się w polu elektromagnetycznym (IC), przy ekspozycji na pole elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu od 0 Hz do 110 MHz (wartość skuteczna RMS):
- 1 mA – przy częstotliwości z zakresu od 0 Hz do 2,5 kHz
- 0,4 f mA – przy częstotliwości z zakresu od 2,5 kHz do 100 kHz; częstotliwość f w kHz
- 40 mA – przy częstotliwości od 100 kHz do 110 MHz.
Przegląd rezultatów przeprowadzonych w ostatnich latach badań naukowych, odnoszących się do skutków oddziaływania pól elektromagnetycznych na organizm człowieka, wskazuje na zasadność uwzględniania w dalszym ciągu w przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy ochrony pracowników przed skutkami ekspozycji chronicznej na pola elektromagnetyczne, pomimo że minimalne wymagania zawarte w dyrektywie 2004/40/WE są łagodniejsze i odnoszą się jedynie do skutków ekspozycji występujących w czasie jej trwania. Celowe jest więc utrzymanie, w możliwie największym stopniu, istniejącego w Polsce systemu lepszej niż to wymaga dyrektywa ochrony pracowników przed nadmierną ekspozycją, opartego na wartościach NDN pola elektrycznego i magnetycznego, strefach ochronnych oraz wskaźniku ekspozycji i wskaźniku zasięgu stref ochronnych. Do uzyskania lepszej harmonizacji wartości granicznych strefy niebezpiecznej z wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE, odnoszącymi się do miar wewnętrznych ekspozycji, niezbędne są następujące zmiany w wartościach NDN pól elektrycznych i magnetycznych, przy utrzymaniu dotychczasowych definicji wielkości mierzonych w celu oceny warunków ekspozycji pracowników (PN-T-06580:2002):
- wprowadzenie wartości NDN dla pola magnetycznego o częstotliwości z zakresu 3 ÷ 300 GHz, na stałym poziomie niezależnym od częstotliwości, bez zmiany zasad wyznaczania wskaźnika ekspozycji i wskaźnika zasięgu stref ochronnych
- zmniejszenie wartości NDN pól magnetycznych o częstotliwości do 150 MHz
- zmniejszenie wartości NDN pól elektrycznych o częstotliwości z zakresu 1 ÷ 15 MHz
- zmniejszenie maksymalnych wartości natężenia pola elektrycznego w impulsie Emax imp.
Celem uzyskania takiego zakresu zmian zaproponowano następujące nowe poziomy dopuszczalnej ekspozycji na pola elektromagnetyczne (tab. 1. i 2. oraz nowe wartości graniczne dotyczące impulsowego pola elektrycznego).

Skutki biologiczne ekspozycji na pola elektromagnetyczne – badania eksperymentalne
Ryszard Wiaderkiewicz  

Prezentowana praca jest przeglądem badań eksperymentalnych nad wpływem pól elektromagnetycznych na procesy biologiczne przebiegające w organizmach żywych. Przedstawiono metody stosowane do oceny oddziaływania pól elektromagnetycznych na poziomie komórkowym  oraz  dokonano analizy otrzymanych za ich pomocą wyników.

Skutki zdrowotne działania pól elektromagnetycznych – przegląd badań
Alicja Bortkiewicz

W badaniach dotyczących zawodowej ekspozycji na pola elektromagnetyczne radiofalowe i mikrofalowe opisano występowanie raka gruczołu piersiowego (u kobiet i mężczyzn), nowotworów mózgu oraz białaczek. Natomiast u użytkowników telefonów komórkowych stwierdzono istotny wzrost ryzyka nerwiaka nerwu słuchowego (3 ÷ 4-krotny) i 1,2 ÷ 5-pięciokrotny wzrost ryzyka glejaka w umiejscowieniu ispsilateralnym. Największe ryzyko wykazano u osób korzystających z telefonów mniej niż 10 lat.

Uwarunkowania biofizyczne oraz dopuszczalne wartości elektromagnetycznego promieniowania impulsowego
Roman Kubacki

W pracy omówiono źródła wytwarzające impulsowe pola elektromagnetyczne, jak również zaprezentowano charakterystyki wytwarzanych pól impulsowych w zależności od typu i przeznaczenia urządzenia nadawczego. Omówiono polskie przepisy ochrony pracowników w impulsowych polach elektromagnetycznych i porównano je z wymaganiami zawartymi w dyrektywie 2004/40/WE. W pracy zostały omówione biologiczne uwarunkowania oddziaływania promieniowania impulsowego na organizm. Na podstawie skutków biologicznych oraz zapisów dyrektywy 2004/40/WE przedstawiono propozycje dopuszczalnych wartości natężenia elektromagnetycznego promieniowania impulsowego

Zasady wykorzystania symulacji komputerowych do oceny zgodności z wymaganiami dyrektywy europejskiej 2004/40/WE dotyczącej bezpieczeństwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych
Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Patryk Zradziński

Pole elektromagnetyczne jest czynnikiem, który podlega zgodnie z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, obowiązkowej ocenie w środowisku pracy, ze względu na zagrożenie, jakie może powodować dla pracowników. Poziom narażenia pracowników jest oceniany klasycznymi metodami pomiarowymi (tj. przez pomiary różnych parametrów natężenia pola elektrycznego i magnetycznego) lub z wykorzystaniem wyników symulacji komputerowych. Rola tych różnych metod oceny warunków ekspozycji pracowników jest odmienna.
Do przeprowadzenia symulacji komputerowych wymagane jest specjalistyczne oprogramowanie i komputer o dużej mocy obliczeniowej oraz ich użytkownik dobrze zapoznany z zagadnieniami zagrożeń elektromagnetycznych i metodami dozymetrii komputerowej, a także numeryczne modele ciała pracownika, źródła pola elektromagnetycznego i materialnych obiektów znajdujących się na stanowisku pracy. W związku z tym, są to badania wymagające bardzo dobrego warsztatu naukowego, a ich duża pracochłonność i wysoki koszt powodują, że ich wykonanie jest szczególnie uzasadnione przy badaniach naukowych, analizie poziomu narażenia, jaki może być dopuszczony przez wymagania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przy ocenie poziomu emisji pól elektromagnetycznych wytwarzanych przez urządzenia produkowane seryjnie (w ramach badań produktu wykonywanych przez producentów). Zastosowanie symulacji komputerowych do oceny warunków ekspozycji na rzeczywistych stanowiskach pracy może być jedynie wykonane w odniesieniu do wybranych modeli, odpowiadających typowemu sposobowi wykonywania określonej pracy lub modelowi od-powiadającemu najgorszemu przypadkowi narażenia przy takiej pracy.
Pomiary natężenia pola elektrycznego i magnetycznego można wykonać na każdym stanowisku pracy. Umożliwiają więc wykonanie indywidualnej oceny poziomu narażenia każdego pracownika. Mogą też być one wykorzystane przy opracowywaniu danych do tworzenia modeli numerycznych stanowisk pracy, weryfikacji wybranych wyników obliczeń oraz w laboratoryjnych badaniach emisyjności poszczególnych urządzeń.
W niniejszej publikacji zaprezentowano zasady wykorzystania wyników symulacji komputerowych do oceny poziomu narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne, ze szczególnym uwzględnieniem oceny spełnienia wymagań zawartych w dyrektywie 2004/40/WE i polskich przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy.
Opracowanie jest przeznaczone dla specjalistów dokonujących oceny ryzyka zawodowego pracowników obsługujących urządzenia wytwarzające pola elektromagnetyczne oraz prowadzących nadzór warunków pracy w przedsiębiorstwach. Zaprezentowane zasady wykorzystania wyników symulacji komputerowych do oceny poziomu narażenia pracowników oraz przegląd badań naukowych odnoszących się do oceny zagrożeń elektromagnetycznych mogą być również pomocne dla zespołów badawczych podejmujących się wykonania symulacji numerycznych. Metodyka wykorzystania metod numerycznych do rozwiązywania zadań polowych, omówiona w licznych specjalistycznych opracowaniach naukowych oraz w poradnikach wykorzystania poszczególnych pakietów oprogramowania, nie jest przedmiotem niniejszego opracowania.

Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych  
Krzysztof Gryz, Jolanta Karpowicz

Omówiono zjawisko powstawania prądów indukowanych i kontaktowych przepływających w ciele człowieka podlegającego ekspozycji na pola elektromagnetyczne oraz warunki ekspozycji w środowisku pracy, w jakich te zjawiska występują. Zaprezentowano zasady badań i oceny prądów indukowanych i kontaktowych w środowisku pracy oraz ich wykorzystania do oceny ryzyka zawodowego ekspozycji na pola elektromagnetyczne.
Omówiono kryteria oceny obu rodzajów prądów, rodzaje aparatury pomiarowej (do pomiarów z udziałem ochotników i do pomiarów fantomowych) i podstawowe wymagania, które powinna ona spełniać oraz stanowiska pracy, gdzie należy rozważać wykonywanie tego typu badań. Szczególną uwagę zwrócono na pomiary fantomowe obu rodzajów prądu, zalecane w rutynowych badaniach i ocenach środowiska pracy. Ze względu na nieznany przed wykonaniem badań poziom zagrożenia omawianymi prądami, niedopuszczalne jest ze względów etycznych przyjęcie metody rutynowych pomiarów, która wymagałaby za każdym razem narażenia pracownika w czasie wykonywania badań.