Międzynarodowa Organizacja Pracy źródło: "Prawna ochrona pracy", opracowanie: inż. Jerzy Kowalski - Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej dr Barbara Krzyśków - Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

Międzynarodowa Organizacja Pracy, MOP została powołana w 1919 r., a od 1946 r. stała się organizacją wyspecjalizowaną Narodów Zjednoczonych. Polska jest członkiem MOP od chwili jej powstania.

Podstawowym kierunkiem działania Międzynarodowej Organizacji Pracy jest tworzenie norm prawnych, stanowiących instrument oddziaływania w celu budowania sprawiedliwego ładu społecznego w poszczególnych państwach, w skali międzynarodowej. Działalność normatywna MOP nie ogranicza się jednak do wąsko rozumianego prawa pracy, lecz wkracza w dziedzinę ubezpieczeń społecznych, a także polityki społecznej i ekonomicznej.

Podstawowym aktem normatywnym uchwalanym przez Konferencję Ogólną MOP są konwencje - akty normatywne prawa międzynarodowego. Oznacza to, że są one wiążące dla państw członkowskich po ich ratyfikowaniu. Jednakże cechuje je pewna samodzielność, gdyż obowiązują przez czas w nich oznaczony, mimo że np. państwo wycofało się z ich ratyfikacji, a nawet członkostwa w organizacji. Międzynarodowa Organizacja Pracy dysponuje określonymi środkami przymuszającymi państwa członkowskie do ratyfikowania, jak też tryb kontroli przestrzegania ratyfikowanych konwencji.

Drugim aktem prawnym uchwalanym przez MOP są zalecenia. Różnica pomiędzy konwencją i zaleceniem sprowadza się do tego, że zalecenia nie są ratyfikowane przez państwa członkowskie i dlatego nie rodzą zobowiązań, co do ich respektowania w prawie krajowym. Traktowane są one głównie jako wytyczne dla uchwalanych konwencji uszczegóławiając je, a przez to stanowiąc wytyczne dla ustawodawstwa krajowego. Następstwem ratyfikacji konwencji jest jej obowiązywanie w danym państwie członkowskim. W zależności od zasad obowiązywania ratyfikowanych konwencji w prawie krajowym, obowiązują one bądź przez wdrożenie (inkorporację) ich wymagań do prawa krajowego bądź bezpośrednio (proprio vigore), gdzie po ratyfikowaniu i opublikowaniu w krajowym organie promulgacyjnym uważa się je za integralną część systemu prawa krajowego. Niektóre państwa idą dalej, ustalając wyższość ratyfikowanych aktów prawa międzynarodowego nad prawem krajowym. W tym duchu ustalone zostały również zapisy Konstytucji RP, która w art. 91 pkt. 2 mówi, że: [...] Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową [...].

Działalność Międzynarodowej Organizacji Pracy w zakresie ustalania konwencji z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy zaowocowała licznymi konwencjami [3].
Do najważniejszych konwencji MOP z dziedziny bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników należy konwencja nr 155. Konwencja ta nie jest pierwszą konwencją uchwaloną przez MOP w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników. Działanie na rzecz ochrony pracowników w razie choroby związanej z wykonywaniem pracy lub wypadku przy pracy uznane zostało w Konstytucji MOP za jedno z najpilniejszych zadań tej organizacji. Stąd już w 1929 r. MOP ustanawiała konwencje w tej dziedzinie. I tak konwencja nr 31/1929 w sprawie ochrony przed wypadkami przy pracy w przemyśle reguluje w sposób ogólny podstawowe obowiązki krajów i pracodawców, w przypadku zaistnienia wypadku przy pracy. Nakłada ona na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia krajowego ustawodawstwa o ochronie życia i zdrowia pracowników oraz reguluje działalność inspekcji pracy w tych sprawach. Jednakże kompleksowe rozwiązania w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników w miejscu pracy zawarte zostały w konwencji nr 155 MOP uchwalonej w 1981 r.

Konwencja ta ma charakter powszechny i, zgodnie z postanowieniami części I, ma zastosowanie do wszystkich gałęzi działalności gospodarczej zatrudniających pracowników i do ogółu pracowników zatrudnionych w tych gałęziach. Ten powszechny zasięg podmiotowy może być jednak ograniczony przez władze krajowe, w konsultacji z reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracowników, poprzez dokonanie uzasadnionych wyłączeń z zakresu stosowania konwencji, jeżeli stosowanie to powoduje specyficzne problemy w szczególnych gałęziach działalności gospodarczej (np. rybołówstwo, żegluga morska).

Zapisy zawarte w konwencji można podzielić na cztery części:

1. zasady polityki krajowej w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia,
2. zadania państwa w tym zakresie,
3. zadania pracodawców na szczeblu przedsiębiorstwa,
4. obowiązki i uprawnienia pracowników.

W pierwszej części konwencji państwa członkowskie zobowiązane zostały do wykreowania i wprowadzenia w życie spójnej polityki krajowej w zakresie bezpieczeństwa, ochrony zdrowia pracowników i środowiska pracy (Tab. nr 1).

Zasady tej polityki powinny być uzgadnianie z reprezentatywnymi organizacjami pracowników i pracodawców, zarówno w aspekcie jej wykreowania, jak też koordynacji działań organów uczestniczących w jej realizacji. Po dokonaniu okresowych przeglądów, działania podejmowane w celu realizacji tej polityki powinny być odpowiednio korygowane i uzupełniane. Polityka taka powinna uwzględniać: materialne środowisko pracy (projektowanie, badania próbne, dobór, zastępowanie, instalowanie, zagospodarowywanie, użytkowanie i konserwację materialnych składników pracy itp.), powiązania istniejące między materialnymi składnikami pracy a osobami, które wykonują lub nadzorują pracę, szkolenie, dokształcanie i motywowanie osób pracujących na rzecz osiągnięcia właściwego poziomu bezpieczeństwa i zdrowia, konsultacje i współdziałanie partnerów społecznych na wszystkich szczeblach - od przedsiębiorstwa do szczebla krajowego włącznie, ochronę pracowników i ich przedstawicieli przed postawieniem ich w jakimkolwiek niekorzystnym położeniu w związku z realizacją ich zadań, wynikających z ustalonej polityki. W ramach tej polityki powinny też zostać sformułowane w sposób przejrzysty kompetencje poszczególnych organów i osób uczestniczących w jej realizacji.

Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy Dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy (Genewa, 3 czerwca 1981 r.)

Artykuł 4 Każdy Członek, zgodnie z krajowymi warunkami i praktyką oraz w porozumieniu z najbardziej reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracowników, określi i wprowadzi w życie spójną politykę krajową w zakresie bezpieczeństwa, ochrony zdrowia pracowników i środowiska pracy i będzie dokonywał okresowych przeglądów takiej polityki. Polityka ta będzie miała na celu zapobieganie wypadkom i uszczerbkom na zdrowiu wynikającym z wykonywanej pracy, związanym z pracą lub występującym w procesie pracy, poprzez zmniejszenie w takim stopniu, w jakim jest to racjonalnie praktyczne, przyczyn zagrożeń związanych ze środowiskiem pracy.

Tab. nr 1

W części drugiej określono zadania państwa dotyczące realizacji polityki, o której była mowa wcześniej. Obejmują one przede wszystkim ustanowienie odpowiednich przepisów prawa dotyczących bezpieczeństwa, zdrowia i środowiska pracy oraz organów kontroli stosowania tych przepisów, wyposażonych w odpowiednie sankcje  (Tab. nr 2).

Przepisy te powinny zapewnić:

• określanie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać: projektowanie, budowa i przebudowa, a także zagospodarowanie budynków, w których znajdują się stanowiska pracy oraz sprzęt techniczny używany w procesie pracy


• określenie procesów pracy, substancji i czynników, których stosowanie w procesie pracy powinno być zabronione


• ustalanie procedury zgłaszania wypadków przy pracy i chorób zawodowych przez pracodawców lub instytucje ubezpieczeniowe, dla celów statystycznych i opracowywania rocznych statystyk w tym zakresie


• przeprowadzanie szczegółowych dochodzeń w przypadkach, gdy liczba i ciężkość wypadków przy pracy lub chorób zawodowych albo też związanych z wykonywaną pracą świadczy o sytuacjach szczególnie groźnych


• publikowanie corocznych informacji na temat realizacji polityki w zakresie ochrony życia i zdrowia pracowników, uwzględniających analizę wypadków przy pracy i chorób zawodowych


• prowadzenie i rozwijanie systemu badań czynników chemicznych, biologicznych lub fizycznych, z punktu widzenia ich szkodliwości dla zdrowia.

Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia Pracowników i środowiska pracy

Artykuł 9 Kontrola stosowania ustaw i rozporządzeń dotyczących bezpieczeństwa, higieny i środowiska pracy zostanie zapewniona przez odpowiedni i wystarczająco skuteczny system inspekcji. System kontroli będzie przewidywał odpowiednie sankcje w przypadku naruszenia przepisów prawnych.

Tab. nr 2

Konwencja nakłada również obowiązek zapewnienia na szczeblu krajowym takich warunków, aby maszyny i inne urządzenia techniczne wprowadzane do obrotu nie stanowiły zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia osób, które będą je eksploatowały.
Osobny przepis konwencji nakłada na odpowiednie władze obowiązek zapewnienia, aby pracownik, który powstrzymał się od pracy w sytuacji bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia, nie ponosił z tego tytułu żadnych ujemnych konsekwencji  (Tab. nr 3).

Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy

Artykuł 13 Pracownik, który powstrzymał się od wykonywania pracy w określonej sytuacji, co do której miał słuszny powód przypuszczać, iż stanowi ona bezpośrednie i poważne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia, będzie chroniony przed niesprawiedliwymi konsekwencjami, zgodnie z krajowymi warunkami i praktyką.

Tab. nr 3

Również na szczeblu krajowym powinno być zagwarantowane podjęcie szkolenia i kształcenia, na wszystkich szczeblach w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników.

W części trzeciej określone zostały zadania pracodawców w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w miejscu pracy, a mianowicie:

• zagwarantowanie, aby miejsca pracy, maszyny, sprzęt i procesy pracy oraz stosowane czynniki i substancje chemiczne, fizyczne i biologiczne nie stanowiły zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników


• zapewnienie odzieży ochronnej i odpowiedniego sprzętu ochronnego


• obowiązek współpracy między pracodawcami w przypadku, gdy w jednym miejscu pracę realizuje kilka przedsiębiorstw


• podejmowanie działań w przypadku zaistnienia sytuacji niebezpiecznych, a także zapewnienia udzielenia pierwszej pomocy


• konsultacje z pracownikami i ich przedstawicielami  (Tab. nr 4)


• szkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników i ich przedstawicieli w przedsiębiorstwie


• informowanie o podjętych przez pracodawcę środkach gwarantujących bezpieczeństwo pracy.

Zalecenie nr 164 do konwencji nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy

CZĘŚĆ IV. Działania na szczeblu przedsiębiorstwa Środki podejmowane na rzecz współpracy, o której mowa w artykule 20 konwencji, powinny - o ile jest to właściwe i niezbędne - przewidzieć instytucję delegatów robotniczych do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, komitetów robotniczych do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy lub połączonych komitetów bezpieczeństwa i higieny pracy, zgodnie z krajową praktyką; w tych ostatnich pracownicy powinni być reprezentowani co najmniej na równi z pracodawcami.

Tab. nr 4

W części czwartej zostały wymienione podstawowe obowiązki pracowników, a mianowicie:

• współdziałanie na rzecz wypełniania obowiązków, jakie spoczywają na pracodawcy


• informowanie o każdej sytuacji mogącej stanowić poważne,
  bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia; w przypadku utrzymywania się zagrożenia pracodawca nie może żądać od pracownika podjęcia pracy.

Poza obowiązkami, w konwencji zostały określone uprawnienia pracowników i ich przedstawicieli. Obok możliwości powstrzymania się od wykonywania pracy w przypadku zaistnienia bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia, organizacje przedstawicielskie działające w przedsiębiorstwie mogą przeprowadzać analizy wszystkich aspektów bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie i w tym celu korzystać z opinii doradców technicznych, mają także prawo konsultacji w tych sprawach z pracodawcą.

Zgodnie z art. 21 konwencji, wszelkie koszty związane z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy nie mogą w żadnej mierze obciążać pracowników.
Porównując wymagania zawarte w konwencji nr 155 z przepisami polskimi, szczególnie zaś zawartymi w znowelizowanym dziale X Kodeksu pracy, możemy stwierdzić, że przepisy polskie w znacznej części uwzględniają wymagania zawarte w tej konwencji.

Bardzo istotne znaczenia z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy ma ustanowiona przez Międzynarodową Organizację Pracy w 2006 r. Konwencja nr 187 dotycząca struktur promujących bezpieczeństwo i higienę pracy. Celem ustanowienia tej Konwencji jest zobowiązanie Państw Członkowskich poprzez jej ratyfikowanie, do promowania ciągłych działań służących poprawie bezpieczeństwa i higieny pracy. Działania te mają być realizowane poprzez sformułowanie polityki krajowej. Każdy Członek ustanowi, wdroży, będzie stopniowo rozwijał system krajowy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy i dokonywał okresowych przeglądów tego systemu.
Na krajowy system będą się składały:

1. ustawy, rozporządzenia, układy zbiorowe pracy,


2. władze lub organy odpowiedzialne za bhp, wyznaczone zgodnie z prawem krajowym,


3. mechanizmy w celu zapewnienia zgodności z krajowym prawem i przepisami obejmującymi systemy inspekcji,


4. rozwiązania w celu wspierania, na szczeblu przedsiębiorstwa, współpracy pomiędzy kierownictwem, pracownikami i ich przedstawicielami jako niezbędny element działań prewencyjnych w miejscu pracy.

Krajowy system powinien obejmować krajowe trójstronne organy doradcze lub organy zajmujące się kwestiami bhp; służby informacyjne i doradcze zajmujące się sprawami bhp; zapewnienia szkolenia w zakresie bhp; usługi w zakresie higieny pracy, zgodnie z krajowym prawem i praktyką; badania w zakresie bhp; mechanizmy pozwalające na gromadzenie i analizę danych na temat wypadków przy pracy i chorób zawodowych; zabezpieczenie współpracy w ramach programów ubezpieczeniowych lub systemów zabezpieczenia społecznego obejmujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe; mechanizmy wspierające stopniową poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy w mikroprzedsiębiorstwach, małych i średnich przedsiębiorstwach oraz gospodarce nieformalnej.

Obok tworzenia systemu krajowego Konwencja przewiduje również utworzenie przez Państwa Członkowskie programów krajowych. Program krajowy ma:

1. wspierać rozwój krajowej kultury prewencji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny;


2. przyczyniać się do ochrony pracowników poprzez eliminowanie lub minimalizowanie, jeśli jest to możliwe, zagrożeń i ryzyka zawodowego związanych z wykonywaną pracą celem zapobiegania wypadkom oraz chorobom zawodowym;


3. formułować i sprawdzać na podstawie analizy sytuacji w kraju w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz analizy krajowego systemu w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;


4. zawierać cele oraz wskaźniki postępu działań;


5. wspierać, tam gdzie jest to możliwe, przez inne uzupełniające programy i plany krajowe, które będą pomagały w stopniowym tworzeniu bezpiecznego i higienicznego środowiska pracy.

Konwencja ta weszła w życie z dniem 31 maja 2007 r., natomiast Państwa Członkowskie obowiązuje 12 miesięcy po zarejestrowaniu jej ratyfikacji.