|
|
Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
Numer 3 (41) 2004
|
  Czynniki biologiczne
Czynniki chemiczne
 |
Dyrektywa 2000/54 WE a strategia wykonywania pomiarów czynników
Jacek Dutkiewicz
Zawarte w dyrektywie 2000/54/WE wymagania są obecnie wdrażane do prawa polskiego, co ma istotne znaczenie dla profilaktyki chorób wywoływanych przez czynniki biologiczne, wśród osób wykonujących różne zawody. W celu zwiększenia efektywności działań profilaktycznych, wysoce pożądana jest nowelizacja tej dyrektywy, polegająca na dostosowaniu zawartych w niej: definicji, wykazu i klasyfikacji czynników biologicznych, do wymagań współczesnej nauki i sprecyzowaniu rodzaju pomiarów narażenia. W przyszłym kształcie dyrektywa powinna objąć bardzo istotne czynniki biologiczne o działaniu alergizującym i/lub toksycznym oraz pasożyty zewnętrzne, które obecnie zostały w niej pominięte. W ocenie stopnia zagrożenia, istniejące cztery grupy zagrożenia (1 – 4) powinny być zastąpione przez pięć grup (0 – 5).
Postanowienia zawarte w artykułach 3. i 6. dyrektywy 2000/54/WE nakładają na pracodawcę obowiązek doko-nywania oceny narażenia na czynniki biologiczne, natomiast nie ma zaleceń na temat metod przeprowadzenia tej oceny i sposobu wykonywania pomiarów. Ogólnie wiadomo, że w ocenie tego narażenia największe znaczenie mają wyniki pomiarów stężenia bakterii, grzybów i endotoksyny bakteryjnej w powietrzu środowiska pracy, które winny być dokonywane zgodnie z wytycznymi podanymi w normach Unii Europejskiej – EN 13098 i EN 14031. Wytyczne te winny być w przyszłości uzupełnione o wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń omawianych czynników biologicznych w poszczególnych środowiskach pracy.
Przy podejmowaniu decyzji o przeprowadzeniu pomiarów czynników biologicznych w zakładzie pracy i ich zakresie należy brać pod uwagę stopień zagrożenia, określony na podstawie wywiadu i wizji lokalnej. Pomiary powinny być również wykonywane w wypadku występowania takich przypadków chorobowych lub objawów związanych z wykonywaną pracą, których charakter wskazuje, że mogły być wywołane przez czynniki biologiczne. Pomiary takie powinny być wykonywane także w wypadku stwierdzenia w lekarskich badaniach okresowych pracowników zmian w stanie ich zdrowia, które mogły być spowodowane działaniem czynników biologicznych w miejscu pracy.
|
Biologiczne czynniki szkodliwe: normy, zalecenia i propozycje wartości
Rafał L. Górny
Ekspozycja na czynniki biologiczne często prowadzi do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków zdrowotnych u narażonych osób. Wypracowanie wartości normatywnych i (lub) referencyjnych dla biologicznych czynników szkodliwych obecnych w powietrzu jest warunkiem koniecznym zachowania właściwego stanu środowiska zarówno pracy, jak i pozazawodowego, a także właściwej jego kontroli i oceny.
W artykule dokonano przeglądu istniejących w piśmiennictwie przedmiotu standardów, propozycji wartości normatywnych i wartości referencyjnych dla takich biologicznych czynników szkodliwych, jak: bakterie, grzyby, substancje pochodzenia drobnoustrojowego (np. endotoksyny i subtylizyna), alergeny zwierzęce (kota, psa i roztoczy) oraz środowisk specjalnych (szpitali czy pomieszczeń ambulatoryjnych), a także powierzchni w pomieszczeniach, gdzie wymagana jest duża czystość powietrza.
Wszechstronnie przedstawiono istniejący stan prawny w tej dziedzinie w Polsce, a ponadto omówiono ograniczenia związane z praktycznym stosowaniem wartości normatywnych i problemy związane z dokonywaniem oceny zagrożeń spowodowanych bioaerozolami, przy braku kryteriów interpretacyjnych wyników pomiarów.
|
Narażenie na czynniki biologiczne w miejscu pracy
Katarzyna Zielińska-Jankiewicz, Anna Kozajda, Irena Szadkowska-Stańczyk
Celem pracy badawczej była ocena wiedzy wybranych grup zawodowych o rodzajach czynników biologicznych występujących w środowisku pracy, ryzyku związanym z narażeniem na szkodliwości biologiczne, skutkach zdrowotnych wynikających z kontaktu z nimi oraz sposobach i środkach profilaktyki zawodowej.
W badaniu przeprowadzonym metodą wywiadu kwestionariuszowego wzięło udział 150 osób z trzech grup zawodowych: służby zdrowia (pracownicy szpitali), służby leśnej oraz służb komunalnych (pracownicy oczyszczalni ścieków i składowiska odpadów). Każda grupa liczyła 50 pracowników.
Poziom wiedzy o rodzajach czynników biologicznych obecnych w środowisku pracy oraz o drogach i sposobach zakażenia był w badanej populacji stosunkowo niski. Również wiedza respondentów o chorobach związanych z zawodowym narażeniem na czynniki biologiczne, a zwłaszcza o ich symptomach okazała się powierzchowna.
Za najskuteczniejsze sposoby ochrony zdrowia przed szkodliwym wpływem czynników biologicznych obecnych w miejscu pracy badani uznali stosowanie środków ochrony indywidualnej, poddawanie się szczepieniom profilaktycznym oraz przestrzeganie zasad higieny osobistej. Większość respondentów stosowała w praktyce właśnie te sposoby ochrony, które wcześniej wskazała jako skutecznie chroniące przed zachorowaniem.
Na podstawie wyników pracy stwierdzono, że badani pracownicy, mimo istotnych braków w wiedzy teoretycznej dotyczącej ryzyka, które jest związane z zawodowym narażeniem na szkodliwości biologiczne, potrafią jednak w praktyce w zadowalający sposób chronić własne zdrowie w trakcie pracy.
Ponad połowa badanych stwierdziła, w dokonanej samoocenie wiedzy o zagrożeniach biologicznych obecnych w ich miejscu pracy, że odczuwa niedosyt informacji w tym zakresie i chciałaby je poszerzyć i uzupełnić.
|
Środki ochrony indywidualnej przed czynnikami biologicznymi
Witold Gacek, Katarzyna Majchrzycka
Redukcja ryzyka zawodowego i ochrona pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi, występującymi w środowisku pracy, a szczególnie w przemyśle rolno-spożywczym, przy usuwaniu odpadów, oczyszczaniu ścieków i w medycynie, stanowi poważny problem.
W pracy przedstawiono podstawowe informacje, dotyczące wymagań wobec środków ochrony indywidualnej, stosowanych do ochrony przed czynnikami biologicznymi.
|
Zagrożenia bakteriami z rodzaju Legionella w środowisku pracy
Nimfa Maria Stojek
Bakterie z rodzaju Legionella są rozpowszechnione w środowisku, zwłaszcza wilgotnym. Mają zdolność kolonizowania sieci wodociągowej i różnorodnych zbiorników wodnych sztucznych i naturalnych.
Dotychczas wyodrębniono 42 gatunki i 64 grupy serologiczne, z których najczęściej przyczyną zachorowań jest L. pneumophila, serotyp 1.
Człowiek zaraża się przez drogi oddechowe, wdychając zakażone pyły lub wodne aerozole. Do szczególnie narażonych na zakażenia należą osoby przebywające w pomieszczeniach o wzmożonej wilgotności powietrza.
Legioneloza przebiega pod postacią ciężkiego zapalenia płuc o śmiertelności około 20% lub gorączki Pontiac o znacznie łagodniejszym przebiegu, bez przypadków śmiertelnych.
|
Bromowodór. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości
Konrad Rydzyński, Ewa Kuchowicz
Bromowodór (HBr) jest bezbarwnym, niepalnym gazem o ostrym, drażniącym zapachu. Pod wpływem wilgoci z powietrza atmosferycznego tworzy kwas bromowodorowy i w tej postaci działa korodująco na metale.
Bromowodór jest stosowany w syntezach organicznych do produkcji bromopochodnych jako czynnik redukujący, jako katalizator w kontrolowanych procesach oksydacyjno-alkilujących związków armatycznych oraz do izomeryzacji dwuolefin. Kwas bromowodorowy znajduje zastosowanie także w lecznictwie weterynaryjnym. Narażenie pracowników może występować podczas produkcji oraz stosowania bromowodoru i kwasu bromowodorowego w przemyśle.
Bromowodór powoduje podrażnienie chemiczne w miejscu kontaktu, a jego wynikiem jest działanie drażniące na skórę i błony śluzowe; bromowodór o większych stężeniach powoduje martwicę tkanek.
Wyniki badań ludzi świadczą o braku drażniącego działania bromowodoru na śluzówkę nosa, gardła i oczu podczas trwającego kilka minut narażenia na pary bromowodoru o stężeniu 6,6 mg/m³. Bromowodór o stężeniu 9,9 mg/m³ podrażnił gardło jednej i nos także jednej z sześciu narażonych osób. Bromowodór o stężeniu 13,2 mg/m³ spowodował podrażnienie nosa u trzech i podrażnienie gardła u jednej z sześciu narażonych osób. Wszystkie osoby narażane na bromowodór o stężeniu 16,5 i 19,8 mg/m³ odczuwały podrażnienie nosa, a podrażnienie gardła jedna z sześciu narażonych osób, natomiast żadna z narażonych osób nie zgłaszała podrażnienia oczu.
Wartość stężenia śmiertelnego (LC50) u szczurów po 60-minutowym narażeniu na bromowodór wynosi 9240 mg/m³, a u myszy – 2640 mg/m³. Narażenie szczurów na pary bromowodoru o stężeniu 4290 mg/m3 przez 30 min powodowało przed upływem 24 h śmierć 8% zwierząt oddychających przez nos i 19% oddychających przez pysk. Na podstawie wyników badań histopatologicznych wykazano zmiany spowodowane działaniem drażniącym substancji, ograniczone do układu oddechowego. Gdy porównano te zmiany z obserwowanymi przy analogicznym narażeniu na fluorowodór i chlorowodór, okazało się, że u zwierząt oddychających przez pysk zmiany martwicze nabłonka tchawicy oraz stan zapalny warstwy podśluzówkowej były największe po narażeniu na fluorowodór, słabsze po narażeniu na chlorowodór i najsłabsze po narażeniu na bromowodór. Zmiany patologiczne w płucach także były trochę bardziej zaznaczone po narażeniu na fluorowodór i chlorowodór niż na bromowodór.
Proponuje się nieprzyjmowanie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia oraz najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego bromowodoru, a jedynie przyjęcie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego o wielkości 6,5 mg/m³. Proponowana wartość NDSP jest oparta na wynikach badań nad działaniem toksycznym HBr na ludzi, wskazujących, że jest tolerowane kilkuminutowe narażenie na 2 ppm (6,6 mg/m³), a wraz ze wzrastającym stężeniem HBr dochodzi do podrażnienia przede wszystkim błony śluzowej nosa i dróg oddechowych, lecz nie oczu.
Stężenie 3 ppm (9,9 mg/m³) bromowodoru spowodowało podrażnienie błony śluzowej nosa i górnych dróg oddechowych (lecz nie oczu) u jednego z sześciu badanych ochotników. Proponowany normatyw ma zabezpieczyć pracowników przed działaniem drażniącym bromowodoru.
|
1,2-Dichlorobenzen. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości
Renata Soćko, Sławomir Czerczak
1,2-Dichlorobenzen (orto-dichlorobenzen, o-DCB) jest bezbarwną cieczą o przyjemnym i aromatycznym zapachu, stosowaną przede wszystkim w przemyśle jako rozpuszczalnik, czynnik odtłuszczający oraz jako półprodukt w syntezie takich związków organicznych jak 3,4-dichloroaniliny, a także w syntezie herbicydów. o-DCB jest substancją czynną preparatów owadobójczych. Ponadto o-DCB stosuje się również w zakładach farbiarskich oraz jako środek dezodoryzujący powietrze – odświeżacz toalet i kontenerów zawierających śmieci.
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych, w wykazie niebezpiecznych substancji chemicznych o-DCB został sklasyfikowany jako substancja szkodliwa (Xn) z przypisanymi zwrotami określającymi zagrożenie „działa szkodliwie po połknięciu" (R22) oraz "działa drażniąco na oczy, drogi oddechowe i skórę" (R36/37/38). Ponadto o-DCB zaliczono do substancji niebezpiecznych dla środowiska z przypisanym zwrotem określającym zagrożenie "działa bardzo toksycznie na organizmy wodne; może wywoływać długo utrzymujące się zmiany w środowisku wodnym" (R50/53).
Najczęściej spotykanymi objawami narażenia na pary i aerozol o-DCB u ludzi są: działanie drażniące na oczy, skórę, gardło i błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Związek ten może być czynnikiem białaczkotwórczym.
Działanie narkotyczne i depresja ośrodkowego układu nerwowego są najczęściej występującymi objawami ostrego zatrucia o-DCB drogą pokarmową i inhalacyjną u zwierząt doświadczalnych. Ponadto u zwierząt występowały zmiany martwicze w wątrobie i w nerkach.
Z danych literaturowych wynika, że o-DCB nie wywołuje działania rakotwórczego u zwierząt doświadczalnych. Związek ten nie działa embriotoksycznie i teratogennie, może jednak powodować zmiany morfologiczne plemników.
Stwierdzono, na podstawie uzyskanych wyników z badań przeprowadzonych w warunkach in vitro i in vivo na pro- i eukariotycznych organizmach, że o-DCB wykazuje działanie mutagenne i genotoksyczne.
Podstawą wyliczenia wartości NDS było uszkadzające działanie o-DCB na wątrobę szczurów w doświadczeniu 90-dniowym. W doświadczeniu tym u zwierząt narażanych per os na o-DCB w dawce 100 mg/kg m.c./dzień (stanowiącej wartość LOAEL) obserwowano wzrost aktywności aminotransferazy alaniny i wzrost poziomu azotu mocznika we krwi. Na podstawie wartości LOAEL i po przyjęciu trzech współczynników niepewności wyliczono wartość NDS wynoszącą 90 mg/m³ i wartość NDSCh – 180 mg/m³. Ze względu na działanie drażniące związku autorzy proponują oznaczenie go literą "I". Proponowane wartości powinny skutecznie zapobiegać skutkom działania drażniącego związku i jego działaniu uszkadzającemu na wątrobę i nerki.
|
1,4-Dichlorobenzen. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości
Renata Soćko, Sławomir Czerczak
1,4-Dichlorobenzen (para-dichlorobenzen, p-DCB) występuje w postaci bezbarwnych lub białych kryształów o intensywnym zapachu kamfory.
p-DCB stosowany jest głównie jako środek odstraszający mole, zwalczający mączniaka zbożowego, mrówki i jako fumigant. Ponadto jest stosowany jako środek dezodoryzujący powietrze; odświeżacz toalet i kontenerów zawierających śmieci. Używany jest w produkcji żywic i siarczku polifenylenu oraz jako półprodukt w syntezie takich związków jak 1,2,4-trichlorobenzen. W Polsce p-DCB jest produkowany przez Zakłady Chemiczne "Rokita" SA w Brzegu Dolnym.
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych, w wykazie niebezpiecznych substancji chemicznych p-DCB został sklasyfikowany jako substancja drażniąca (Xi) z przypisanym zwrotem określającym zagrożenie: „działa drażniąco na oczy”. Ponadto p-DCB zaliczono do substancji niebezpiecznych dla środowiska z przypisanym zwrotem określającym zagrożenie „działa bardzo toksycznie na organizmy wodne; może wywoływać długo utrzymujące się zmiany w środowisku wodnym”.
Najczęściej spotykanymi objawami narażenia na pary i aerozol p-DCB u ludzi są: działanie drażniące na oczy, gardło i błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Podrażnieniu oczu i nosa towarzyszą obrzęki wokół oczu i wyciek z nosa. U osób narażanych na związek o większym stężeniu występuje depresja ośrodkowego układu nerwowego, zawroty i bóle głowy, zmęczenie i zmniejszenie masy ciała. Mogą występować wymioty, uszkodzenie wątroby i nerek, marskość wątroby, żółtaczka, a czasami nawet śmierć.
Najczęściej obserwowanymi objawami ostrego zatrucia drogą pokarmową u zwierząt są: łzawienie, ślinotok, pobudzenie ruchowe, ataksja, duszności, paraliż mięśni oddechowych oraz zmiany martwicze w wątrobie i w nerkach. Natomiast w wyniku narażenia drogą inhalacyjną obserwowano podrażnienie błony śluzowej nosa i oczu, krwotoki i obrzęk płuc, martwicę wątroby i nerek oraz depresję ośrodkowego układu nerwowego.
p-DCB nie wykazuje działania mutagennego, natomiast działa teratogennie i wpływa na rozrodczość.
Z danych literaturowych wynika, że p-DCB jest czynnikiem rakotwórczym u zwierząt doświadczalnych. Ewidentne przypadki działania rakotwórczego p-DCB wykazano zarówno u samic, jak i u samców myszy B6C3F1 oraz u szczurów (samców) szczepu Fischer 344 narażanych przez dwa lata na ten związek. Korzystając z powyższych wyników badań, Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem zaliczyła p-DCB do grupy 2B, czyli do związków przypuszczalnie rakotwórczych dla ludzi.
W celu ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia p-DCB uwzględniono wyniki badań z doświadczenia półrocznego przeprowadzonego na szczurach (samicach). Otrzymana doświadczalnie wartość LOAEL dla szczurów narażanych na p-DCB per os wynosi 188 mg/kg m.c./dzień. p-DCB w dawce 188 mg/kg m.c. powodował u samic szczura wzrost masy wątroby i nerek oraz ogniska martwicze w tych narządach. Na podstawie powyższej dawki wyliczono wartość NDS na poziomie 90 mg/m³. Wartość ta powinna skutecznie zapobiegać skutkom działania drażniącego na oczy i działania toksycznego na nerki w warunkach narażenia zawodowego. Wartość NDSCh 1,4-dichlorobenzenu ustalono na poziomie 120 mg/m³. Zaleca się oznakowanie substancji literą „I” wskazującą na działanie drażniące związku.
|
|
|
