Zakład Zagrożeń Chemicznych i Pyłowych Centralnego Instytutu Ochrony Pracy

Skóra - zagrożenia chemiczne

Gdzie można znaleźć informacje na temat toksycznego działania substancji chemicznych na skórę?

Skóra stanowi najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego, jest jednak przepuszczalna dla bardzo wielu substancji chemicznych.

Wiele czynników może zwiększyć wydajność wchłaniania przez skórę. Do najważniejszych należą: stan skóry, różnice anatomiczne, wiek, temperatura, wilgotność.

Podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą niektóre substancje chemiczne mogą niszczyć jej warstwę ochronną, powodować wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie. Stan taki określa się jako wyprysk z podrażnienia, czy wyprysk toksyczny. Substancje, które powodują tę postać zmian chorobowych na skórze, na ogół nazywa się substancjami pierwotnie drażniącymi. Najważniejsze substancje pierwotnie drażniące to zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, mydła i środki piorące.

Zmiany uczuleniowe na skórze przypominają często zmiany, które stwierdza się podczas zapalenia skóry (występowanie świądu, pieczenie skóry, pojawienie się plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków, złuszczenia naskórka rąk, przedramion, twarzy). Choroby uczuleniowe skóry to wyprysk kontaktowy uczuleniowy (alergiczny) występujący u pracowników mających kontakt ze szkodliwymi substancjami chemicznymi o właściwościach uczulających. Schorzenie to w ostatnich latach dominuje wśród chorób zawodowych skóry.

Określa się, że ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych skóry było wynikiem uczulenia na substancje chemiczne o charakterze alergenów, tj. działających uczulająco. Najczęściej alergiczny wyprysk kontaktowy powodują aminy aromatyczne, terpentyna, żywice epoksydowe, trietylenotetraamina, wyroby gumowe, związki chromu sześciowartościowego, nikiel, kobalt, tetracyklina, formalina, barwniki anilinowe, olejki eteryczne. Przebieg tego rodzaju wyprysku zależy w dużym stopniu od charakteru kontaktu z alergenem. W przypadku stałego i długotrwałego kontaktu uczulenie jest oporne na leczenie. Skutecznym sposobem wyleczenia jest całkowite odsunięcie od pracy z substancjami chemicznymi o właściwościach alergennych.

Wchłanianie przez skórę substancji znajdujących się w powietrzu środowiska pracy w postaci par lub gazów nie ma istotnego znaczenia. Tą drogą może się wchłaniać około 1% ilości wchłanianej w drogach oddechowych. Wyjątkami są fenol, nitrobenzen i anilina; wydajność wchłaniania tych substancji przez skórę w postaci par może wynosić ok. 30% ich stężenia w powietrzu środowiska pracy. Również w przypadku kontaktu z rozpuszczalnikami organicznymi lub opryskiwania roślin pestycydami wchłanianie przez skórę powinno być brane pod uwagę przy ocenie narażenia.

Informacje o działaniu żrącym, drażniącym, uczulającym substancji chemicznych oraz o ich wchłanianiu przez skórę można znaleźć w wydawnictwie Międzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w ¦rodowisku Pracy - „Czynniki szkodliwe w środowisku pracy - wartości dopuszczalne”. Wydawnictwo to zostało przygotowane w celu ułatwienia pracodawcy oraz jego służbom specjalnym, a także samym pracownikom, przestrzegania obowiązujących w Polsce przepisów prawnych. W publikacji tej znalazły się:

• wykazy najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, określone rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej,
  
• wartości dopuszczalne narażenia zawodowego określone w innych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz normach higienicznych,
  
• metody pomiaru i oceny narażenia zawodowego na poszczególne czynniki w środowisku pracy,
  
• podstawowe zasady profilaktyki.

Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń wprowadzono oznakowania, które dostarczają istotnej informacji o kierunku działania substancji chemicznej. Substancje o działaniu żrącym oznakowano symbolem C; substancje o działaniu drażniącym - symbolem I; substancje o działaniu uczulającym - symbolem A, a substancje wchłaniające się przez skórę - symbolem Sk. Podano również podstawy klasyfikacji substancji:

Substancje o działaniu żrącym (C), drażniącym (I), uczulającym (A)

• Kryteria wg Unii Europejskiej (Aneks do Dyrektywy Komisji 93/72/EEC z 1 września 1993 r. będący 9 adaptacją Dyrektywy Rady 67/548/EEC, Kontrola substancji chemicznych. T. I: Wybrane dyrektywy Wspólnoty Europejskiej. IMP, Łódź 1993).
  
• Rozporządzenia ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia (Dz.U. nr 105, poz. 671 wraz z późniejszymi zmianami).
  
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie prac wzbronionych młodocianym (Dz.U. nr 85, poz. 500 wraz z późniejszymi zmianami).
  
• Katalog związków chemicznych Aldrich (Aldrich Catalogue Handbook of Fine Chemists in Research and Industry. Sigma-Aldrich, Poznań 1994).

Substancje wchłaniające się przez skórę (Sk)

• Wartość LD_50S (dawka substancji chemicznej powodującą śmierć 50% organizmów danej populacji w warunkach podania na skórę) < 1000 mg/kg dla zwierząt doświadczalnych.
  
• Udokumentowane wyniki badań na zwierzętach świadczące o występowaniu efektów układowych po powtarzanej aplikacji substancji na skórę oraz w razie braku dwóch wyżej wymienionych rodzajów danych.
  
• Właściwości fizykochemiczne substancji (rozpuszczalność, współczynnik podziału oktanol-woda, masa cząsteczkowa), przyjmując jako podstawę metodę zaproponowaną przez Fiserovą-Bergerovą i współpracowników (Fiserova-Bergerova V, Thomas P.J., Droz P.O.: Dermal absorption potential of industrial chemicals: criteria for skin notation. Am. J. Ind. Med., 1990,17,617-635).

Drugim istotnym źródłem informacji o działaniu substancji chemicznych na skórę są karty charakterystyk substancji niebezpiecznych. Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U. nr 105, poz. 671), jako niebezpieczne klasyfikuje się substancje chemiczne: o właściwościach wybuchowych, utleniających, skrajnie łatwo palne, wysoce łatwo palne, łatwo palne, bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, działające na rozrodczość, niebezpieczne dla środowiska.

Wykaz niebezpiecznych substancji podano w załączniku nr 2 do wymienionego rozporządzenia. Substancje chemiczne zaklasyfikowane jako niebezpieczne powinny być oznakowane. Informacje podane na etykiecie umieszczonej na opakowaniu w postaci znaków ostrzegawczych oraz określeń dotyczących rodzaju zagrożenia oraz prawidłowego postępowania z niebezpieczną substancją pozwalają na ustalenie, czy na stanowisku pracy występuje substancja niebezpieczna. Przykładowo, substancja wykazująca właściwości drażniące będzie miała przypisany symbol „Xi”, odpowiedni znak ostrzegawczy i odpowiednie zwroty określające zagrożenie np. R38 - działa drażniąco na skórę oraz określenie dotyczące prawidłowego postępowania S28 - zanieczyszczoną skórę natychmiast przemyć dużą ilością wody. Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych są opracowywane w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy. Obecnie karty charakterystyk dla 375 substancji chemicznych są dostępne w wersji elektronicznej na CD-ROM. Baza ta jest systematycznie poszerzana i aktualizowana.