Logo CIOP CIOPMapa serwisu English version
CIOPWsteczPoziom wyżejCIOP
.. | 1/2010 | 2/2010 | 3/2010 | 4/2010

Numer 4 (66) 2010

2-Chlorobuta-1,3-dien. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia  zawodowego
Andrzej Starek, Wiesław Szymczak

2-Chlorobuta-1,3-dien (chloropren) jest lotną, wysoce łatwopalną cieczą stosowaną do produkcji neoprenowych elastomerów. Wartości normatywne tego związku  nie przekraczają  stężenia 30 mg/m³.
Chloropren o dużych stężeniach działa drażniąco na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych oraz depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy. Związek może  wywoływać zmiany w wątrobie, układzie sercowo-naczyniowym, krwiotwórczym, rozrodczym oraz obwodowym układzie nerwowym. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych zwrócono uwagę na możliwość indukcji raka płuca, wątroby i chłoniaka złośliwego po narażeniu na działanie chloroprenu.
Z punktu widzenia ostrej toksyczności chloropren można zakwalifikować do substancji szkodliwych. Ostre i przewlekłe działanie chloroprenu manifestuje się hepatotoksycznością, pneumotoksycznością i nefrotoksycznością. Chloropren indukuje mutacje punktowe i działa rakotwórczo na gryzonie, indukując nowotwory płuc, naczyń krwionośnych, gruczołu Harderiana, nerek oraz wątroby. IARC zaliczył chloropren do czynników przypuszczalnie rakotwórczych dla ludzi (grupa 2B), natomiast nie stwierdzono wpływu chloroprenu na ontogenetyczny rozwój organizmów.
Do obliczenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS)  chloroprenu przyjęto wyniki badań przewlekłych przeprowadzonych na myszach B6C3F1 i szczurach F344. Za skutek krytyczny przyjęto działanie rakotwórcze chloroprenu. Do oszacowania zależności dawka-odpowiedź dla ludzi wykorzystano następujące wyniki eksperymentu: rak płuca u samic myszy (mniejsze ryzyko tła niż u samców), naczyniomięsak krwionośny u samców myszy oraz rak wątrobowokomórkowy u samic myszy. Do wyników eksperymentu dopasowano model dwustopniowy. Wyliczone ryzyko wystąpienia dodatkowych nowotworów płuca wynosi 10-4 po 40-letnim okresie narażenia zawodowego na działanie chloroprenu o stężeniu 0,028 mg/m³, a po narażeniu na związek o stężeniu 2,281 mg/m³ –  10-3, natomiast   dla raka wątrobowokomórkowego odpowiednio o stężeniu 0,06 i 6 mg/m³.Za wartość NDS  chloroprenu przyjęto stężenie 2 mg/m3, a za  wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) przyjęto stężenie 6 mg/m³. Zalecono  oznakowanie związku  literami „I” oraz Rakotw. Kat. 2. Obecnie brak jest merytorycznych podstaw do zaproponowania wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) chloroprenu.

2-(Dietyloamino)etanol. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia  zawodowego
Małgorzata Kupczewska–Dobecka

2-(Dietyloamino)etanol  (DEAE) to palna, ciekła substancja organiczna, bezbarwna lub jasnożółta o zapachu aminy. Jest stosowana w syntezie leków jako katalizator w produkcji polimerów, stabilizator pH, składnik inhibitorów korozji, farb, pigmentów, środków polerujących oraz chemikaliów przemysłu papierniczego. Według danych Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Bydgoszczy w 2007 r. nie zanotowano przekroczeń wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) 2-(diethylamino)ethanolu wynoszącego 50 mg/m³ na stanowiskach pracy w przedsiębiorstwach objętych nadzorem w zakresie higieny pracy w 2007 r. Pary 2-(dietyloamino)etanolu wykazują działanie drażniące na skórę, oczy i błony śluzowe dróg oddechowych. W piśmiennictwie nie znaleziono danych dotyczących zależności skutku toksycznego od wielkości narażenia u ludzi. Powtarzane narażenie zwierząt na pary 2 dietyloamino-etanolu o stężeniu powyżej 365 mg/m³ przez 14 tygodni powoduje miejscowe działanie drażniące, głównie na górne drogi oddechowe oraz na oczy. Po narażeniu na związek o tym stężeniu nie obserwowano działania układowego 2-(dietyloamino)etanolu i dlatego przyjęto stężenie 365 mg/m³ za wartość NOAEC działania układowego. Wartość NOAEC  działania miejscowego wy-nosi 53 mg/m³ (11 ppm). Obserwowane przemijające objawy działania drażniącego związku o tym stężeniu uznano za zmiany adaptacyjne. Za wartość LOAEC przyjęto najmniejsze stężenie, po którym obserwowano zmiany w śluzówce nosa, tj. 120 mg/m³ (25 ppm). Zmiany histologiczne obejmowały rozrost i płaskonabłonkową metaplazję nabłonka w błonie śluzowej nosa.
2-(Dietyloamino)etanol wykazuje działanie żrące na skórę królika oraz działa drażniąco lub po-woduje nieodwracalne poważne uszkodzenie oka królika.
Nie ma dowodów działania mutagennego w warunkach in vitro lub in vivo 2-dietyloamino-etanolu. Nie stwierdzono zależności dawka–skutek między występowaniem różnych rodzajów nowotworów a dożołądkową dawką DEAE-HCl. Nie stwierdzono także działania 2-(dietylo-amino)etanolu na rozrodczość. W dobrze udokumentowanym badaniu na działanie teratogenne wyznaczono wartość NOAEC dla toksyczności rozwojowej równą 486 mg/m³ (100 ppm). W ba-daniu embriotoksyczności wartość NOEL wyznaczono na poziomie 100 mg/kg m.c. dla toksyczności matczynej i działania embriotoksycznego.
W Polsce obowiązująca wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) 2-(dietylo-amino)etanolu wynosi 50 mg/m3, dla związku nie ustalono wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh). W Niemczech wartość MAK ustalono na poziomie 24 mg/m³, natomiast w USA wartość TLV wynosi 9,6 mg/m³. Za skutek krytyczny dla 2-(dietyloamino)etanolu przyjęto działanie drażniące związku na drogi oddechowe. Do wyznaczenia wartości NDS zastosowano wartość NOAEC dla działania miejscowego wyznaczoną w badaniu 14-tygodniowym na szczurach i wynoszącą 53 mg/m³. Po wprowadzeniu dwóch współczynników niepewności oszacowano, że wartość NDS powinna wynosić 13 mg/m³.
Proponuje się przyjęcie stężenia 13 mg/m³ 2-(dietyloamino)etanolu za wartość NDS, a ze względu na działanie drażniące związku stężenia 26 mg/m³ za wartość NDSCh oraz oznakowanie substancji literami „C” (substancja o działaniu żrącym) oraz „Sk” (substancja wchłania się przez skórę). Współczynnik przenikania związku przez skórę człowieka oszacowano na poziomie 3,44 mg/cm²/h; wartość LD50 dla świnek morskich po podaniu na skórę 2 (dietyloamino)etanolu wynosi 885 mg/kg m.c., natomiast na skórę królików – około 1100 mg/kg m.c.

N,N-Dimetyloformamid. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego  
Agnieszka Jankowska, Sławomir Czerczak

N,N-Dimetyloformamid (DMF) jest bezbarwną, higroskopijną cieczą o słabym zapachu amin. Stosowany jest głównie jako rozpuszczalnik cieczy i gazów w syntezie organicznej oraz w petrochemii. Używa się go także jako rozpuszczalnika tuszu do drukarek, klejów oraz lakierów poliuretanowych stosowanych do wytwarzania sztucznej skóry. N,N-Dimetyloformamid jest wykorzystywany w procesie produkcji polimerów winylowych i akrylowych nisko- i wysoko-cząsteczkowych, folii, włókien oraz powłok.
W Polsce w 2007 r. na działanie N,N-dimetyloformamidu  o stężeniu powyżej 10 mg/m³ (NDS) było narażonych 20 pracowników.
Głównymi drogami narażenia na N,N-dimetyloformamid w warunkach pracy zawodowej są układ oddechowy i skóra. N,N-dimetyloformamid w 90% jest wchłaniany z dróg oddechowych. Współczynnik wchłaniania N,N-dimetyloformamidu po nałożeniu substancji w postaci ciekłej na skórę wynosi 9 mg/m²/h. Związek ten powoduje zmiany układowe w wyniku narażenia dermalnego (zaburzenia funkcji wątroby). Zaobserwowano również u ludzi subiektywne objawy działania drażniącego N,N-dimetyloformamidu (podrażnienie oczu oraz górnych dróg oddechowych). Charakterystycznym skutkiem działania N,N-dimetyloformamidu na ludzi jest nietolerancja alkoholu charakteryzująca się zaczerwienieniem twarzy, zawrotami głowy, nudnościami oraz uciskiem w klatce piersiowej.  
W badaniach prowadzonych na zwierzętach doświadczalnych N,N-dimetyloformamid wykazywał słabe działanie drażniące na skórę, działanie drażniące na oczy oraz  działanie hepatotoksyczne. Związek  nie wykazywał działania uczulającego. N,N-Dimetyloformamid ma właściwości embriotoksyczne oraz teratogenne po podaniu drogą inhalacyjną, dermalną oraz pokarmową. W licznych testach wykonywanych w warunkach in vitro i in vivo wykazano brak działania genotoksycznego dimetyloformamidu.
N,N-Dimetyloformamid został zaklasyfikowany przez IARC do grupy trzeciej (brak podstaw do klasyfikacji substancji jako rakotwórcza dla ludzi).
Za efekt krytyczny działania N,N-dimetyloformamidu przyjęto działanie toksyczne związku na wątrobę. Za podstawę do wyliczenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) przyjęto wyniki badania na szczurach narażanych inhalacyjnie na działanie N,N-dimetylo-formamidu o stężeniach: 0; 75; 300 lub 1200 mg/m³ przez 2 lata. Za wartość NOAEL związku przyjęto stężenie 75 mg/m³ i przy zastosowaniu odpowiednich współczynników niepewności otrzymano wartość 12,5 mg/m³.
Zaproponowano przyjęcie wartości NDS N,N-dimetyloformamidu na poziomie zaproponowanym przez SCOEL, tj. 15 mg/m³ oraz ustalenie ze względu na działanie drażniące związku, wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) na poziomie 30 mg/m³.
Ze względu na znaczne wchłanianie N,N-dimetyloformamidu przez skórę monitorowanie stężeń związku w powietrzu na stanowiskach pracy nie jest wystarczające do zapewnienia bezpiecznych warunków pracy. Wymagany jest również monitoring biologiczny. Na podstawie wyników badań pracowników narażonych na N,N-dimetyloformamid obliczono średnią wartość stężenia N-mety-        loformamidu w moczu odpowiadającą wartości NDS N,N-dimetyloformamidu. Proponowana wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) wynosi 15 mg N-mety-loformamidu/l moczu. N,N-Dimetyloformamid oznakowano literami: „Sk” (substancja wchłania się przez skórę), „Ft” (substancja działająca toksycznie na płód) oraz „I” (substancja o działaniu drażniącym).

2-Metoksyetanol. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Jadwiga A. Szymańska, Elżbieta Bruchajzer

2-Metoksyetanol (2-ME) jest bezbarwną cieczą o łagodnym, przyjemnym zapachu i gorzkim smaku stosowaną w przemyśle chemicznym, metalurgicznym, maszynowym, elektronicznym, meblowym, tekstylnym, skórzanym i kosmetycznym. 2-Metoksyetanol jest  rozpuszczalnikiem acetylocelulozy i nitrocelulozy, żywic naturalnych i syntetycznych, chlorokauczuku, farb, lakierów, politur i atramentów. Używa się go również przy produkcji filmów fotograficznych i w procesach fotolitograficznych (np. przy wytwarzaniu półprzewodników). 2-Metoksyetanol jest stosowany także jako utrwalacz przy produkcji perfum, płynnych mydeł i innych kosmetyków. W 2000 r. nie zanotowano w przemyśle polskim narażenia pracowników na działanie 2-metoksy-etanolu o stężeniach, które przekraczałyby obowiązującą wartość NDS ustaloną na poziomie 15 mg/m³. Również wg danych Głównej Inspekcji Sanitarnej takich przekroczeń w 2007 r. nie było.
Zatrucia ostre 2-metoksyetanolem u ludzi występują rzadko i są związane ze spożyciem 2-metoksyetanolu zamiast alkoholu etylowego. Występujące z opóźnieniem objawy zatrucia 100 ml 2-metoksyetanolu to: zaburzenia świadomości, nudności, wymioty, ogólne osłabienie, bezład, zwolnienie oddechu i znaczna kwasica metaboliczna.
Po przewlekłym narażeniu na działanie 2-metoksyetanolu o stężeniu 12 mg/m³ u 26% pracowników obserwowano zaburzenia hematologiczne w postaci niedokrwistości. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych wykazano niekorzystny wpływ 2-metoksyetanolu na rozrodczość i rozwój płodów. Narażenie mężczyzn na 2-metoksyetanol o stężeniach 17 ÷ 26 mg/m³ powodowało zmniejszenie wielkości jąder. U kobiet narażonych na 2-metoksyetanol w pierwszym trymestrze ciąży stwierdzano 2- ÷ 3-krotny wzrost ryzyka częstości wystąpienia samoistnych poronień. U noworodków obserwowano nasilenie częstości występowania: zaburzeń kostnienia, wad rozwojowych żeber i układu sercowo-naczyniowego oraz rozszczepu podniebienia, a także  wad mnogich.
Na podstawie wartości DL50 wynoszącej 2370 ÷ 3400 mg/kg m.c. ustalonej dla szczurów po dożołądkowym podaniu 2-metoksyetanolu, związek nie został zaklasyfikowany jako substancja szkodliwa. Zarówno krótkotrwałe, jak i wielokrotne narażenie zwierząt na 2-metoksyetanol powodowało podobne skutki działania obserwowane u ludzi, tj. zaburzenia hematologiczne i zaburzenia płodności.
2-Metoksyetanol nie wykazywał działania mutagennego, genotoksycznego i rakotwórczego.
Po narażeniu ciężarnych samic szczurów i myszy w okresie organogenezy na 2-metoksyetanol o stężeniu 31 mg/m³ nie obserwowano działania embriotoksycznego i teratogennego. Po narażeniu na działanie związku o większych stężeniach (155 ÷ 310 mg/m³) obserwowano zwiększenie re-sorpcji płodów oraz wady rozwojowe (opóźnienie kostnienia, zaburzenia sercowo-naczyniowe, wady rozwojowe żeber i ogona). Całkowita resorpcja płodów wystąpiła po narażeniu szczurów na 2-metoksyetanol o stężeniu 620  lub 930 mg/m³. Działanie embriotoksyczne i teratogenne 2-metoksyetanolu na zwierzęta obserwowano także po narażeniu zwierząt  drogą dożołądkową, dożylną i na skórę.
2-Metoksyetanol dobrze wchłania się w drogach oddechowych (retencja w płucach wynosi około  80%). Ciekły 2-metoksyetanol bardzo dobrze wchłania się przez skórę, a jego metabolizm przebiega dwoma drogami przez enzymatyczne utlenianie do 2-metoksyacetaldehydu i kwasu 2-me-toksyoctowego (2-MAA) oraz przez demetylację do glikolu etylenowego, który utlenia się do kwasu glikolowego. Głównym metabolitem związku jest kwas 2-metoksyoctowy wydalany z moczem. Półokres eliminacji 2-metoksyetanolu i jego metabolitów wynosi około 77 h, co wskazuje na możliwość kumulacji związku w organizmie.Podstawą do wyliczenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) było hematotoksyczne działanie 2-metoksyetanolu obserwowane u pracowników narażonych na działanie związku w przemyśle. Na tej podstawie zaproponowano zmniejszenie obowiązującej w Polsce wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) z 15  do 3 mg/m³. Wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) ustalono na poziomie 8 mg kwasu 2-metoksyoctowego (MAA)/g kreatyniny w moczu zebranym pod koniec drugiego tygodnia pracy. Normatyw oznakowano literami „Sk” (wchłania się przez skórę) i „Ft” (substancja działająca toksycznie na płód). Nie ma  podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh), gdyż związek nie wykazywał działania drażniącego w badaniach na zwierzętach.

Octan 2-metoksyetylu. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego  
Jadwiga A. Szymańska, Barbara Frydrych

Octan 2-metoksyetylu jest bezbarwną cieczą o przyjemnym eterycznym zapachu i gorzkim smaku. Związek ten nie występuje naturalnie, lecz jest otrzymywany w reakcji estryfikacji 2-metoksy-etanolu. Na świecie octan 2-metoksyetylu jest stosowany głównie do produkcji: farb, barwników, lakierów, tuszy oraz jako rozpuszczalnik: wosków, olejów, gumy, żywicy, octanu celulozy oraz nitrocelulozy. W Polsce (wg danych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi) w 2000 r. na stężenia ponadnormatywne octanu 2-metoksyetylu (NDS – 25 mg/m³; NDSCh – 100 mg/m³) było narażonych 12 osób, natomiast wg danych Głównej Inspekcji Sanitarnej w 2007 r. takich przekroczeń nie stwierdzono.
Chemiczna budowa i właściwości fizykochemiczne związku sugerują, że substancja ta jest wchłaniana do organizmu różnymi drogami i szybko rozmieszczana w tkankach. Octan 2-metoksyetylu jest szybko hydrolizowany do 2-metoksyetanolu przez esterazę karboksylową obecną w: nabłonku nosa, wątrobie, nerkach, płucach i we krwi. Główną drogą metabolizmu 2-metoksyetanolu jest oksydacja przez metoksyacetaldehyd do kwasu metoksyoctowego (MAA) wydalanego z moczem.
Dożołądkowe, inhalacyjne i naskórne narażenie zwierząt laboratoryjnych na działanie octanu 2-metoksyetanolu powodowało: zmniejszenie masy grasicy, śledziony i jąder, zmniejszenie liczby czerwonych i białych ciałek krwi oraz liczby płytek,  a także zmniejszenie hematokrytu, hemoglobiny, liczby komórek w szpiku kostnym oraz zwiększenie liczby niedojrzałych granulocytów.
Octan 2-metoksyetylu nie wykazuje działania mutagennego ani rakotwórczego, wpływa natomiast na układ rozrodczy, czego skutkiem jest zaburzenie procesu spermatogenezy manifestujące się jako oligospermia lub azoospermia.
Mechanizm działania toksycznego octanu 2-metoksymetylu jest związany z metabolitem powstałym na drodze przemian 2-metoksyetanolu – kwasem 2-metoksyoctowym (MAA), dlatego zaproponowano przyjęcie dla octanu 2-metoksyetylu takiej samej wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS)  równej 1 ppm, co odpowiada stężeniu octanu na poziomie  5 mg/m³.
Za wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) przyjęto stężenie 8 mg kwa-su 2-metoksyoctowego (MAA)/g kreatyniny w moczu zebranym pod koniec drugiego tygodnia pracy. Normatyw oznakowano literami „Sk” (wchłania się przez skórę) i „Ft” (substancja działająca toksycznie na płód). Brak jest podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) octanu 2-metoksymetylu, gdyż związek nie wykazywał działania drażniącego w badaniach przeprowadzonych na zwierzętach.

Na górę strony

Siedziba instytutu
Strona głównaIndeks słówStrona BIPCIOP