Na początku bieżącego roku zebrano i przeanalizowano dane dotyczące kosztów bhp ponoszonych przez kilkanaście firm z terenu Podkarpacia, dla których autor tego artykułu świadczy usługi księgowe, w tym także obsługę kadr i płac. W grupie tej znajdują się przedsiębiorstwa zatrudniające od 5 do ponad 1000 pracowników, zróżnicowane tak pod względem obrotu i branży podstawowej działalności, jak i formy prawnej.
Wyniki ustaleń z praktyki księgowej, podzielono i przeszacowano w trzech kategoriach:
a) koszty bhp przedsiębiorców zakwalifikowanych do branż, dla których składka na społeczne ubezpieczenie wypadkowe jest obecnie mniejsza niż 2% podstawy wymiaru;
b) koszty bhp dla przedsiębiorców opłacających składkę na społeczne ubezpieczenie wypadkowe równą lub wyższą niż 2% podstawy wymiaru oraz takich, którym podniesiono składkę podstawową z powodu pogorszenia warunków pracy, nawet jeśli w pierwszym roku stosowania indywidualnie określanych składek przysługiwała im stawka niższa niż 2%;
c) koszty bhp w sytuacjach krytycznych, w tym grzywny i kary.
Po przeanalizowaniu zgromadzonych informacji, a także znając aktualne wymagania prawne, można podać ile wynoszą obecnie w wartościach bezwzględnych, usystematyzowane i obliczone koszty bhp, ponoszone przez przedsiębiorców (tab.1.).
Wyniki obliczono w przedziale wynagrodzeń 1000 – 8000 zł brutto. Analiza danych GUS nt. przeciętnych wynagrodzeń w gospodarce narodowej prowadzi bowiem do wniosku, że na Podkarpaciu, przeciętnej płacy w sektorze przedsiębiorstw, kształtującej się na poziomie ok. 2600 zł brutto, odpowiada taka struktura zatrudnienia, w której pracownicy zatrudnieni na podstawowych stanowiskach zarabiają ok. 1000 zł brutto, podczas gdy wyższa kadra managerska ok. 8000 zł. Stanowiska mistrzowskie, specjalistyczne, średnie managerskie plasują się odpowiednio w tych granicach.
Prezentujemy je kwotowo (a nie np. procentem udziału w kosztach płac), ze względu na zamiar jak najbardziej praktycznego przedstawienia tematu. Każdy z czytelników może podane wartości odnieść i porównać do własnego przedsiębiorstwa. Koszty bhp w sytuacjach wymienionych w punktach a) i b) mają charakter miesięcznych kosztów stałych na jedną osobę zatrudnioną, natomiast koszt sytuacji krytycznej (punkt c)) związany jest z jedną osobą, która stała się ofiarą zdarzenia wypadkowego, choroby zawodowej lub odniosła trwały uszczerbek na zdrowiu w związku z wykonywaną pracą. Koszt ten faktycznie rozłoży się w czasie dłuższym niż miesiąc.
Przyjęte definicje i warunki obliczeń
|
Zebranie i oszacowanie prezentowanych wyników poprzedzone zostało gruntowną analizą zagadnienia. Na tej podstawie przyjęto kilka zasadniczych ograniczeń, które wpłynęły na zakres zbieranych danych i przeprowadzonych obliczeń. Pierwsze wynika z faktu zajęcia się wyłącznie kosztami przedsiębiorców. Drugie, dotyczy określenia co właściwie mamy na myśli, mówiąc o kosztach bhp? Uznano, że do zagadnień bhp należą sprawy, które opisano w ustawie – Kodeks pracy, a zwłaszcza w Dziale X kodeksu, biorąc jednocześnie pod uwagę przepisy aktów niższej rangi – o ile nie należą do spraw z zakresu osłony socjalnej bądź ochrony pracy (w tym ochrony pracy kobiet i pracowników młodocianych), a także – o ile nie są regulowane przepisami o ochronie przeciwpożarowej, o bezpieczeństwie w transporcie, o dozorze technicznym i innymi przepisami szczególnymi. Z tym jednak zastrzeżeniem, że całkowicie pominięto ewentualne wydatki na bhp o charakterze nakładów inwestycyjnych (np. wymiana linii technologicznej, montaż dodatkowych instalacji przemysłowych, przebudowa pomieszczeń dla pracowników oraz środków ochrony zbiorowej – osłon, ochron elektroczułych itd.), ponieważ koszty w takiej sytuacji są całkowicie nieporównywalne i uzależnione od indywidualnych warunków w konkretnych przedsiębiorstwach. Wreszcie koszty zdefiniowano ściśle tak, jak w prawie bilansowym i przepisach podatkowych. W przypadkach niejednoznacznych, za obowiązujące przyjęto minimalne w obecnym stanie prawnym wymagania.
Koszty bhp nie stanowiące kosztów uzyskania przychodu podatkowego
|
Osoby nie zajmujące się codziennie księgowością mogłyby chcieć dowiedzieć się czegoś więcej na temat powodu odrębnego wykazania w tab. 1. kosztów NKUP (kosztów nie stanowiących kosztów uzyskania przychodu podatkowego). Jest to kategoria kosztów, które w polskim systemie podatkowym nie korzystają z „akceptacji” fiskusa. Ponoszenie ich jest najczęściej zupełnie legalne, a bywa nawet uzasadnione ekonomicznie – niemniej, ze względu na przepisy podatkowe, wydatek nie może być uznany za koszt podatkowy, czyli nie pomniejszy podstawy opodatkowania. Dla przedsiębiorcy oznacza to, że koszt ten staje się w pewnym sensie „większy” w porównaniu z kosztami, które fiskus aprobuje. Zestawienie kosztów NKUP w interesującej nas dziedzinie zawiera tab. 2.
Koszty bhp w branżach podlegających składce na społeczne ubezpieczenie wypadkowego niższej niż 2% podstawy wymiaru składek
|
Lista podstawowych obowiązków przedsiębiorcy z zakresu bhp obejmuje przede wszystkim: opłacanie składek społecznego ubezpieczenia wypadkowego, wydatki na badania lekarskie, pokrycie kosztów szkoleń bhp (chociażby przez wypłacenie wynagrodzeń za czas poświecony na szkolenia), zapewnienie warunków wykonywania pracy określonych w przepisach ogólnych, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, pokrycie kosztów odzieży roboczej, utworzenie bądź zapewnienie wykonywania zadań służby bhp oraz kilka innych obowiązków. Koszty te wynikają z około 40 przepisów prawa pracy i prawa dotyczącego działalności gospodarczej.
Zdarza się, że przedsiębiorcy przyjmują dodatkowe zobowiązania, które traktowane są „u nich” jak zwykłe zadania bhp (np. kupują pracownikom prywatne polisy NŻ/NNW albo pokrywają koszt niektórych szczepień). Mogą tak robić na podstawie indywidualnie wydanego zarządzenia, albo postanowień zawartych w regulaminie pracy lub układach zbiorowych. Może zainteresować, że planowana zmiana Kodeksu pracy (pierwsze czytanie w Sejmie odbyło się w dniu 8 maja 2006 r.) może dodać do tej grupy obowiązek ubezpieczenia sprzętu udostępnianego tzw. telepracownikom, zatrudnianym na podstawie umów o telepracę (pracę świadczoną na odległość).
Koszty bhp w branżach podlegających składce na społeczne ubezpieczenie wypadkowe równej i wyższej niż 2% podstawy wymiaru składek
|
W niniejszym artykule przyjęto w bardzo dużym uproszczeniu, że granicę pomiędzy występowaniem minimalnego ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami czynnikami środowiska pracy a występowaniem zwiększonego ryzyka, stanowi zakwalifikowanie branży do indywidualnie zróżnicowanej składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe równej i wyższej niż 2% podstawy wymiaru. Nie jest przy tym istotne, czy stan zagrożenia spowodowany został działaniem lub zaniechaniem działań przez przedsiębiorcę. Po prostu charakter prowadzonej przez niego działalności – specyfika branży, stosowana technologia – sama z siebie powoduje, że działalność wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zawodowym [1].
Z finansowo-księgowego punktu widzenia oznacza to, że oprócz wcześniej opisanych zadań „rutynowych”, przedsiębiorca musi sprostać dodatkowym, nałożonym na niego obowiązkom (czyli kosztom). Największy udział w tej grupie kosztów osiągają – tak jak u przedsiębiorców objętym mniejszym ryzykiem – wydatki na odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej, tym bardziej że ich przechowanie i czyszczenie nie może być powierzone pracownikom i musi odbywać się w tej sytuacji wyłącznie profesjonalnie. Poważ- nie zwiększają się też wydatki na badania lekarskie i szkolenia (wykonuje się je częściej). W pewnych warunkach, niezwykle kosztowne mogą okazać się obowiązkowe pomiary czynników szkodliwych. Ostatecznie, do tej grupy wydatków zaliczają się również wynagrodzenia za czas, w którym praca faktycznie nie była wykonywana oraz koszt nadgodzin i zastępstw w części, w jakiej związane to jest z bhp [2]. Oczywiście, nie bez znaczenia jest też wyższa składka społecznego ubezpieczenia wypadkowego. Sprawy te reguluje około 30 przepisów rangi ustawy i wydanych na ich podstawie licznych przepisów wykonawczych. Wydaje się, że jeśli w omawianym wariancie, przedsiębiorca działa w warunkach zwiększonego ryzyka, ale nie doszło u niego do sytuacji krytycznych, to jest uzasadniony stosunkowo mały udział kosztów NKUP, w kosztach bhp ogółem. Wzrost wydatków wynika z obowiązkowego zwiększenia nakładów na bezpieczeństwo, a nie ze względu na restrykcje ze strony państwa, co w tej sytuacji należy uznać za prawidłowe.
Koszty bhp w sytuacjach krytycznych, w tym grzywny i kary
|
Sytuacje krytyczne w odróżnieniu od opisanych wcześniej, to stan, w którym na tle działalności gospodarczej doszło do długotrwałego uszczerbku na zdrowiu w związku z wykonywaną pracą, wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową [3]. Pozorną niekonsekwencją jest omówienie w tym miejscu mandatów, grzywien i kar, grożących przedsiębiorcy w przypadku uchybień przepisom bhp. Ma to jednak uzasadnienie z dwóch względów. Po pierwsze, trudno uznać ukaranie przedsiębiorcy za zwykłe zdarzenie gospodarcze, takie samo jak koszt pomiarów laboratoryjnych czy zakupu rękawic ochronnych. Po drugie, temat ten jest na tyle złożony, że wymaga szczegółowego komentarza. Przepisy podatkowe oraz prawo ubezpieczeń społecznych także bardzo różnie kwalifikują poszczególne elementy zdarzeń krytycznych. Wszystko to – a ponadto występowanie szeregu kosztów ubocznych (między innymi dawno już opisywanych tzw. kosztów nieubezpieczonych [4]), przemawia za umieszczeniem tych spraw razem.
Sytuacje krytyczne a powództwa cywilne
Powszechnie zwraca się uwagę na szeroki zakres odpowiedzialności odszkodowawczej, jaką prawo nakłada na pracodawcę. Dokonuje się porównań do systemów innych krajów, gdzie sądy przyznają wielomilionowe odszkodowania. Charakterystyczne jest jednak, że podczas gromadzenia materiałów do tego artykułu, autorowi udało się trafić na Podkarpaciu tylko na jeden przypadek wytoczenia powództwa o zadośćuczynienie od pracodawcy w ciągu ostatnich 5 lat. Postępowanie rozpoczęto niedawno i proces nie zakończył się jeszcze wydaniem prawomocnego orzeczenia. Sprawa pozwala jednak na zestawienie najważniejszych kosztów, które wystąpiłyby we wszystkich sytuacjach tego rodzaju. Poszkodowany w wypadku pracownik, domaga się od byłego pracodawcy: odszkodowania za leczenie i rehabilitację, zadośćuczynienia za trwały uszczerbek na zdrowiu, pokrycia w przyszłości kosztów opieki zdrowotnej, wypłacania renty uzupełniającej do końca życia i zwrotu kosztów procesu sądowego. Niemniej – opierając się co prawda tylko na tym jednym przypadku – należy zastrzec, że jeśli w sprawie nie odbył się wcześniej proces karny, zakończony skazaniem osób odpowiedzialnych ze strony pracodawcy, to uzyskanie zadośćuczynienia i odszkodowania wyłącznie na drodze cywilnej nie jest dla poszkodowanego łatwe. Wrócimy do tego jeszcze w podsumowaniu artykułu.
Sytuacje krytyczne a koszty podatkowe, koszty NKUP i składki ZUS
Jak wspomniano wcześniej, prawo podatkowe oraz przepisy o ubezpieczeniach społecznych bardzo różnie traktują skutki zdarzeń krytycznych. Nie chodzi tu jedynie o uznanie niektórych pozycji za NKUP, ale tak- że o bardzo zróżnicowane zasady obliczania podstawy i wysokości wypłacanych kwot, a więc ostatecznego kosztu dla przedsiębiorcy. Zestawienie możliwych wypłat i związanych z nimi obciążeń zawiera tab. 3.
Sytuacje krytyczne a sankcje i odpowiedzialność karna
Jakkolwiek, ukaranie przedsiębiorcy nie może być traktowane zupełnie tak samo, jak inne zdarzenia, to jednak zasadnym jest oszacowanie tego rodzaju zagrożeń, a także uwzględnienie ich w kalkulacji rachunku kosztów działań [5]. O ile przepisy ZUS dość precyzyjne ustalają przewidziane w nich sankcje, to w przypadku o wiele częściej w praktyce wydawanych mandatów Państwowej Inspekcji Pracy oraz wyroków sądów grodzkich, mamy do czynienia z uznaniem inspektora lub sądu w granicach przysługujących im uprawnień. Dlatego, aby podać realne zagrożenie karą, należy poznać statystykę w zakresie dotychczasowych kar. Na prośbę autora, Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie przygotował dane dotyczące kar udzielonych w województwie podkarpackim w okresie ostatnich trzech lat [6]. Przyjęto, że wykroczeniami przeciwko przepisom bhp są wszystkie naruszenia z art. 283 Kodeksu pracy, ponadto nieprowadzenie lub uchybienia w prowadzeniu dokumentacji pracowniczej z art. 281 par. 1 pkt. 6, a także wykroczenia z art. 22 ustawy o społecznej inspekcji pracy i art. 27 ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych. Trzeba jednak zastrzec, jak to czyni Okręgowy Inspektor Pracy w Rzeszowie: „Nie jest możliwe podanie liczby mandatów i kwoty grzywien jedynie za wykroczenia w zakresie bhp, bowiem jeden mandat nakładany przez inspektora pracy jest sankcją za popełnienie najczęściej zarówno wykroczeń dotyczących bhp, jak i (…) ochrony pracy” [6].
Dlatego, posługując się urzędowymi statystykami, autor we własnym zakresie opracował udostępnione dane i obliczył realną wartość grzywny za naruszenie jednego przepisu bhp: 279 – 420 zł z tytułu mandatów i 375 – 475 zł przy skierowaniu sprawy do sądu grodzkiego. Maksymalna sankcja, przewidziana do niedawna prawem wynosiła łącznie nie więcej niż 1000 zł w przypadku mandatu i nie więcej niż 5000 zł w sądzie. Po wejściu w życie nowej ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy (ustawa weszła w życie 1 lipca 2007 r. Dz.U. nr 89, poz. 589) zagrożenie grzywną za wykroczenia wzrosło do 30 000 zł, a odpowiednio – górna granica mandatu, jakim inspektor pracy może ukarać bez kierowania sprawy do sądu wynosi 2000 zł (jeśli dotyczy tego samego wykroczenia, za które pracodawca był już ukarany w ciągu minionych dwóch lat, mandat może wynieść nawet 5000 zł). Jeśli przyjmiemy, że proporcje faktycznie udzielanych kar będą w przybliżeniu zachowane, można na tej podstawie oszacować realną wysokość mandatów i grzywien w przyszłości.
Większość pozycji kosztów dotyczących sytuacji krytycznych należy do kosztów NKUP. Trzeba jednak zauważyć, że wysokość kar i grzywien, była do tej pory stosunkowo niska. Jedynie zadośćuczynienia, odprawy i straty materialne mogły być rzeczywiście odczuwalne, zwłaszcza gdyby stanowiły zarazem koszty NKUP. Przypominamy, że chodzi tu wyłącznie o koszty przedsiębiorcy, bez nie wchodzących w jego koszty wypłat świadczeń finansowanych przez państwo z funduszu ubezpieczeń społecznych.
Zastosowane podejście zapewnia, że mamy do czynienia wyłącznie z księgowanymi kosztami w prowadzonej działalności gospodarczej w ujęciu rachunkowym i podatkowym, a nie bardzo ogólnie rozumianymi kosztami społecznymi.
Zwraca uwagę, zaskakująco gwałtowny wzrost kosztów w sytuacjach krytycznych – o wiele większy, niż przyjmowano kiedyś na podstawie badań samych tylko zdarzeń wypadkowych. Bardzo nikłe okazują się więc nakłady na bhp, w porównaniu z obliczonym kosztem możliwych konsekwencji, jeśli dojdzie do sytuacji krytycznej.
Warto przyjrzeć się bliżej wydatkom należącym do kosztów nie stanowiących kosztu uzyskania przychodu podatkowego. Zasadniczo, jak już powiedziano wcześniej, koszty te są wyrazem „dezaprobaty” fiskusa, dla pewnych zdarzeń gospodarczych. Wykazujemy, że wysokość i udział kosztów bhp-NKUP rośnie wraz ze zwiększaniem się ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami czynnikami szkodliwymi, co jest logiczne i nie budzi żadnych wątpliwości.
Niestety, w odniesieniu do wypadków przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe itd. polski system stawia, chyba zbyt mocno w obecnych realiach, na prywatne roszczenia poszkodowanych. Zaledwie 2–11% ogólnych kosztów bhp w takich sytuacjach, stanowiłyby dotąd sankcje publiczno-prawne (mandaty bądź grzywny i sankcyjne podwyższenia składek ubezpieczeń społecznych). Aż 62% miało zależeć od wytoczenia przez poszkodowanych powództw na drodze cywilnej. Jednak powszechnie wiadomo, że osoby te otrzymują przecież podstawowe świadczenia z ZUS, dlatego bardzo niechętnie decydują się na trudną, uciążliwą, a ponadto kosztowną drogę sądową w celu uzyskania tzw. świadczeń uzupełniających. Może należy zatem przemyśleć, jaki mechanizm powodowałby „nagradzanie” przedsiębiorców przestrzegających przepisów bhp, jeśli ponoszą w związku z tym koszty wyższe niż przedsiębiorcy, którzy świadomie zaniżają wydatki na bhp i stają się przez to (ale tylko pozornie) bardziej konkurencyjni…? Istnieją już przecież pozytywne doświadczenia z wprowadzenia indywidualnie obliczanych składek na społeczne ubezpieczenie wypadkowe. Nic nie powinno stać na przeszkodzie, aby pójść jeszcze dalej w tym kierunku.
[1] Z. Pawłowska, J. Rzepecki Zarządzanie bhp w przedsiębiorstwie. Aspekty ekonomiczne. „Inspektor Pracy” 4 (218), 2004
[2] J. Rzepecki Koszty i korzyści zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w: Podstawy systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, CIOPPIB, Warszawa 2004
[3] K. Zakrzewska-Szczepańska Ile kosztuje bezpieczeństwo w pracy?, „Serwis Prawno-Pracowniczy” 32-33/2000
[4] J. Rzepecki Ekonomia w bezpieczeństwie pracy, „Atest – Ochrona Pracy” 9/1996
[5] R. Piechota Projektowanie rachunku kosztów działań, Difin, Warszawa 2005
[6] Informacje udostępnione przez Okręgowego Inspektora Pracy w Rzeszowie, znak pisma RzP-051-1/2007 z dnia 02.03.2007 r. (archiwum autora)
