Promieniowanie jonizujące - Ocena ryzyka zawodowego źródło: opracowania dr inż. Krzysztofa Pachockiego  (Państwowy Zakład Higieny - Instytut Naukowo-Badawczy

Proces oceny ryzyka wynikający  z  zawodowego narażenia na promieniowanie jonizujące, oparty na systemie ochrony radiologicznej określającym dopuszczalne warunki ekspozycji na stanowiskach pracy, powinien m.in. obejmować:

a) Identyfikację źródła

Identyfikację źródła promieniowania jonizującego przeprowadza się na podstawie dokumentacji technicznej urządzenia zawierającego źródła promieniotwórcze lub wytwarzającego promieniowanie jonizujące oraz na podstawie danych określonych
w udzielonym zezwoleniu na jego stosowanie. Przegląd powinien także dotyczyć prowadzenia ewidencji i kontroli posiadanych źródeł promieniotwórczych.

b) Analizę warunków pracy – stanowisko pracy, pomieszczenie

Powinna być przeprowadzona ocena spełniania wymagań technicznych i wymagań ochrony radiologicznej dotyczących pracowni stosujących źródła promieniowania jonizującego i warunków użycia tych źródeł.

c) Warunki ekspozycji

Przeprowadzona analiza powinna dotyczyć wykonywanych czynności oraz określonych procedur i zasad pracy ze źródłami promieniowania jonizującego, mającymi wpływ na wielkość ekspozycji. Należy określić jaki był rodzaj promieniowania. Czy ekspozycja była ciągła (w czasie zmiany roboczej), czy sporadyczna, frakcjonowana, o stałym, czy zmiennym poziomie narażenia. Czy istniała możliwość skażeń promieniotwórczych zewnętrznych    i wewnętrznych.

d) Personel  i wyposażenie

Należy określić liczbę osób narażonych na promieniowanie. Czy byli to pracownicy czy uczniowie, praktykanci, studenci, kobiety w ciąży lub karmiące piersią. Czy były to osoby pełnoletnie, czy młodociani. Zostali objęci opieką medyczna – nie stwierdzono przeciwwskazań do zatrudnienia w narażeniu na promieniowanie jonizujące – zdolni do pracy; zdolni do pracy pod pewnymi warunkami. Przeszli odpowiednie szkolenie z zakresu ochrony radiologicznej. Czy stosowano środki ochrony indywidualnej.

e) Pomiary; poziom ekspozycji

Pracownicy podlegają obowiązkowi prowadzenia systematycznej oceny poziomu narażenia na promieniowanie jonizujące. Należy określić częstotliwość i rodzaj prowadzonej dozymetrii. Czy była to dozymetria indywidualna, czy pomiary dozymetryczne w środowisku pracy. Posiadany przez zakład sprzęt dozymetryczny.  Wielkości pomierzonych dawek skutecznych (efektywnych) i dawek równoważnych.

f) Szacowanie ryzyka zawodowego

Przy tworzeniu niniejszej propozycji szacowania ryzyka zawodowego w doniesieniu do promieniowania jonizującego uwzględniono potencjalne ryzyko zawodowe związane z zagrożeniem  (zagrożenie (narażenie potencjalne) – narażenie, które może nastąpić, przy czym prawdopodobieństwo jego wystąpienia i wielkość mogą być zawczasu oszacowane)  oraz z narażeniem (ekspozycją) (narażenie – proces, w którym organizm ludzki podlega działaniu promieniowania jonizującego) Tabela Nr 4 i Nr 5.  Zastosowano cztero- i trzystopniową skalę, zgodnie z założeniami norm PN-N-18001 i PN-N-18002. Wykorzystano również klasyfikację ekspozycji na promieniowanie jonizujące  określoną w ustawie Prawo atomowe.  
                               _________________________________

Tabela 4.  Potencjalne ryzyko zawodowe związane z zagrożeniem* od urządzeń wywarzających promieniowanie jonizujące

Urządzenie wytwarzające promieniowanie jonizujące
Parametry	Kategorie  potencjalnego ryzyka  zawodowego
	1	2	3	4
Urządzenie	...........
Energia Emax (kV)	≤ 30 keV	30 – 70 keV	70 – 200 keV	≥ 200 keV(**)
Prąd Imax (mA)	≤ 5 mA	5 – 50 mA	50 – 100 mA	≥ 100 mA
Blokada/Osłonność	Blokada + pełna osłonność	Pełna osłonność	Częściowa osłonność -Ogranicznik pola wiązki	Pełna dostępność pola wiązki
Wartość	...	...	...	...
...			Suma wartość ryzyka	...

Uwagi:
*) Zagrożenie  (narażenie potencjalne) – narażenie, które może nastąpić, przy czym prawdopodobieństwo jego wystąpienia i wielkość mogą być zawczasu oszacowane.

**) np. akceleratory liniowe (telegammaterapia).

OSZCOWANIE  POTENCJALNEGO  RYZYKA ZAWODOWEGO

Dla każdego określonego parametru  ryzyko może przyjmować odpowiednio wartości: dla parametrów z kolumny „0” wartość 0, z  kolumny „1” wartość 1, z  kolumny „2” wartość 2  i z kolumny „3” wartość 3. Całkowita wartość ryzyka  (suma) może więc wynosić maksymalnie 9.
Oceniając potencjalne ryzyko zawodowe związane z narażeniem od urządzeń wytwarzających promieniowanie jonizujące przyjmujemy następujące kryteria jego klasyfikacji:

I. Wartość ryzyka od  0  do  2  -  ryzyko bardzo małe,
II. Wartość ryzyka  >  2   do  4  -  ryzyko małe,  
III. Wartość ryzyka  >  4   do  6  -  ryzyko średnie,
IV. Wartość ryzyka  >  6   do  9  -  ryzyko duże.
                               _________________________________

Tabela 5.  Potencjalne ryzyko zawodowe związane z zagrożeniem* od  źródła promieniotwórczego

Źródło promieniotwórcze
Parametry	Kategorie  potencjalnego ryzyka  zawodowego
	1	2	3	4
Radionuklid (substancja promieniotwórcza)	...........
Chemiczna postać/forma	...........
Aktywność / grupa izotopów promieniotwórczych(**)	MBq	MBq + zamknięte źródła	MBq	MBq
1	> 0.1	0.1 – 1	1 – 1000	> 1000
2	> 1	1 – 10	10 – 10000	> 10000
3	> 10	10 – 100	100 – 100000	> 100000
4	> 100	100 – 1000	1000 – 1000000	> 1000000
Wykonywane czynności	Magazynowanie Diagnostyka lekarska	Bardzo proste czynności na mokro	Normalne czynności chemiczne	Skomplikowane czynności na mokro z prawdopodobień-stwem rozlania i czynności na sucho z możliwością pylenia
Rodzaj  promieniowania	γ	γ i/lub β	γ i/lub β  i/lub α	n z/bez α β γ
Półokres rozpadu T1/2	< 3 tyg.	≥ 3 tyg. < 6 mies.	≥ 6 mies. < 5 lat	≥ 5 lat
Maksymalna energia promieniowania Emax	< 100 keV	≥ 100 – 500 keV	≥ 500 – 1000 keV	≥ 1000 keV
Równoważna wartość stałej ekspozycyjnej Γ (cGyh-1GBq-1m2)	bez γ	< 5 x 10-3	≥ 5 x 10-3 –15 x 10-3	≥ 15 x 10-3
Maksymalny zasięg promieniowania β w powietrzu	- bez β	< 50 cm	≥ 50 cm – 4 m	≥  4 m
Wartość	...	...	...	...
...			Suma wartość ryzyka	...

Uwagi:

*) Zagrożenie  (narażenie potencjalne) – narażenie, które może nastąpić, przy czym prawdopodobieństwo jego wystąpienia i wielkość mogą być zawczasu oszacowane.

**) grupy izotopów promieniotwórczych określone w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 12 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego (Dz. U. 2006 nr 140, poz. 994).  

            W przypadku wykonywania prac z izotopami promieniotwórczymi z różnych grup izotopów kategorie potencjalnego ryzyka zawodowego określa się porównując aktywność obliczoną według wzoru:

A = A1 + 0,1A2 + 0,01A3 + 0,001A4
gdzie: A1,A2,A3,A4 -stosowana jednocześnie aktywność izotopów odpowiednio 1,2,3 lub 4 grupy izotopów z aktywności  "1" grupy izotopów podaną w Tabeli 5.

Dla półokresu rozpadu T_1/2, maksymalnej energii promieniowania E_max, równoważnej wartości stałej ekspozycyjnej Γ, maksymalnego zasięgu promieniowania β w powietrzu przyjmujemy najwyższe kategorie potencjalnego ryzyka zawodowego wynikające z wartości określonych dla poszczególnych izotopów promieniotwórczych.

Źródło promieniotwórcze – substancja promieniotwórcza przygotowana do wykorzystania jej promieniowania jonizującego.

Równoważna wartość stałej ekspozycyjnej  Γ – jest to moc dawki pochłoniętej w odległości 1 m od nieosłoniętego źródła promieniowania γ przypadająca na 1 GBq aktywności.

OSZCOWANIE  POTENCJALNEGO  RYZYKA ZAWODOWEGO

Dla każdego określonego parametru  ryzyko może przyjmować odpowiednio wartości: dla parametrów z kolumny „0” wartość 0, z  kolumny „1” wartość 1, z  kolumny „2” wartość 2  i z kolumny „3” wartość 3. Całkowita wartość ryzyka  (suma) może więc wynosić 21.
Oceniając potencjalne ryzyko zawodowe związane z narażeniem od urządzeń wytwarzających promieniowanie jonizujące przyjmujemy następujące kryteria jego klasyfikacji:

I. Wartość ryzyka od    0  do    7    -  ryzyko bardzo małe,
II. Wartość ryzyka  >    7   do  14    -  ryzyko małe,  
III. Wartość ryzyka  >   14   do  18    -  ryzyko średnie,
IV. Wartość ryzyka  >  18   do  21    -  ryzyko duże.

                               _________________________________

Przyjęto następujące kryteria trzystopniowej oceny ryzyka dla ogółu pracowników:

- Ekspozycyjne ryzyko duże, występuje w przypadku przekroczenia warunków dopuszczalnej ekspozycji; przekroczenia dawek granicznych,

- Ekspozycyjne ryzyko średnie, gdy pracownicy otrzymują dawki z poziomu kategorii A – obejmującej pracowników, którzy mogą być narażeni na dawkę skuteczną przekraczającą 6 mSv (milisiwertów) w ciągu roku lub na dawkę równoważną, przekraczającą trzy dziesiąte wartości dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn,

- Ekspozycyjne ryzyko małe, gdy pracownicy otrzymują dawki z poziomu kategorii B – obejmującej pracowników, którzy mogą być narażeni na dawkę skuteczną przekraczającą 1 mSv w ciągu roku lub na dawkę równoważną, równą jedną dziesiątą wartości dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn.

Należy podkreślić, iż przyjęcie nazewnictwa  „ryzyko małe, średnie, duże”  jest określeniem umownym i nie ma bezpośredniego przełożenia na  ryzyko następstw zdrowotnych.  Obowiązujące w ochronie radiologicznej limity dawek (dawki graniczne) ze względu na specyfikę tego rodzaju narażenia ustalone są na poziomie znikomego ryzyka zdrowotnego. Nawet przy przekroczeniu dawki skutecznej 50 mSv/rok, co jest dopuszczalne w sytuacjach związanych z usuwaniem skutków zdarzenia radiacyjnego, narażenie na dawki w granicach limitów ustalonych dla takich sytuacji w art. 20 ustawy Prawo Atomowe nie można klasyfikować jako niedopuszczalne ryzyko zdrowotne.

Pracowników należy poinformować o wynikach przeprowadzonego szacowania ryzyka zawodowego.


g) Działania  korygujące i/lub zapobiegawcze

     Kierownik jednostki organizacyjnej przeprowadza ocenę narażenia pracowników. Jeżeli z przeprowadzonej analizy wynika taka konieczność, ustala dla nich dalsze ograniczenia narażenia.
   W przypadku stwierdzenia ryzyka dużego niezbędne jest podjęcie działań zmniejszających poziom ryzyka poprzez ograniczenie narażenia. W przypadku ryzyka średniego taką ewentualność należy rozważyć.
Niezależnie od wielkości narażenia zawsze powinna być stosowana zasada ALARA  (As Low As Reasonably Achievable) – przy rozsądnym uwzględnieniu czynników ekonomicznych i społecznych liczba narażonych pracowników i osób z ogółu ludności była jak najmniejsza, a otrzymywane przez nich dawki promieniowania jonizującego były możliwie małe.
   Powinno być przeprowadzone sprawdzenie skuteczności podjętych działań mających na celu redukcję otrzymywanych przez pracowników dawek.