W zależności od prowadzonej działalności w przedsiębiorstwie narażenie pracowników na działanie substancji i preparatów chemicznych, a także szkodliwych pyłów może występować na różnych stanowiskach pracy: w magazynach, w warsztatach produkcyjnych, w laboratoriach, w warsztatach remontowych, oczyszczalniach ścieków, stolarniach, fabrykach mebli itd.

W szczególności narażenie na czynniki chemiczne i pyły mogą być narażeni pracownicy zatrudnieni m.in. przy wytwarzaniu klejów, farb, tworzyw sztucznych, zapraw, środków czystości, produktów leczniczych a także pracownicy stolarni oraz pracownicy budowlani.
Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego.

Podstawa prawna szacowania ryzyka zawodowego na czynniki chemiczne i pyły

Szczegółowe zalecenia dotyczące ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicznych zawiera Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych.
W rozporządzeniu określono obowiązki pracodawców dotyczące m.in.: systematycznego dokonywania  oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych, z uwzględnieniem:

właściwości czynnika chemicznego stwarzające zagrożenie, danych zawartych w kartach charakterystyk substancji szkodliwych, rodzaju i czasu trwania narażenia, rodzaj procesu technologicznego.

Ponadto do szacowania ryzyka zawodowego powinny zostać uwzględnione środki ochrony zbiorowe i środki ochrony indywidualnej stosowane w celu zmniejszenia poziomu tego ryzyka.

Wskazówki dotyczące szacowania ryzyka zawodowego związanego z narażeniem pracowników na substancje chemiczne i pyły, dla potrzeb doboru środków ochrony indywidualnej

Zgodnie z procedurą podaną w w normie PN-N-18002-2000 podstawowym kryterium oceny ryzyka są wartości normatywów higienicznych dla środowiska pracy, a więc w przypadku substancji chemicznych - najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS), najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) lub najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP).

W załączniku A.2, Polskiej Normy PN-N-18002:2000,  zaproponowano algorytm szacowania ryzyka związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne oraz pyły, występujące w powietrzu (patrz rysunek 1).

Rysunek 1. Algorytm szacowania ryzyka zawodowego związanego z narażeniem pracownika na szkodliwe substancje chemiczne i pyły

Ryzyko zawodowego można uznać za dopuszczalne, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia nie przekraczają wartości NDS. Natomiast, gdy wartości te są wyższe od wartości NDS, to ryzyko zawodowe jest duże i należy podjąć natychmiastowe działania w celu jego zmniejszenia do poziomu dopuszczalnego.

Algorytm ten ma zastosowanie jedynie w przypadku narażenia pracowników na substancje chemiczne występujące w powietrzu (w formie gazowej, pary lub pyłu), dla których zostały ustalone wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, wchłaniane przez układ oddechowy. Jeżeli najwyższe dopuszczalne stężenia nie zostały ustalone należy je ustalić na podstawie np.: danych literaturowych, opinii ekspertów.

W przypadku narażenia pracowników na działanie substancji o działaniu rakotwórczymi, mutagennym, ryzyko powinno zostać oszacowane jako duże, jeżeli wartości wyznaczonych wskaźników narażenia są większe lub równe 0,1 NDS. Gdy wskaźniki narażenia są mniejsze od 0,1 NDS to ryzyko można ocenić jako ryzyko średnie.

W przypadku substancji o działaniu rakotwórczym i mutagennym, zastosowanie środków ochrony indywidualnej może być traktowane jedynie jako działanie tymczasowe, ponieważ nie zapewnia ono całkowitego wyeliminowania czynnika rakotwórczego, lecz umożliwia zmniejszenie jego natężenia, jedynie pod warunkiem prawidłowego stosowania przez pracowników przekazanych im środków ochrony indywidualnej.

Jeśli występuje narażenie pracowników na działanie szkodliwych substancji w postaci cieczy, wchłanianych przez skórę brak jest możliwości określenia bezpiecznego natężenia lub czasu działania czynnika szkodliwego lub kontaktu skóry z substancją wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń. W związku z tym szacując ryzyko należy kierować się rodzajem działania substancji w kontakcie ze skórą
.
Zagrożenia związane są najczęściej z możliwością kontaktu skóry pracownika z substancją, np. przez polanie nią lub opryskanie.

Szacując ryzyko należy uwzględnić prawdopodobieństwo wystąpienia kontaktu substancji ze skórą pracownika, czas narażenia, oraz ciężkość następstw.

Propozycję uproszczonej metody ryzyka zawodowego (z uwzględnieniem jakościowej oceny narażenia na substancje chemiczne) podano w publikacji „Ocena ryzyka zawodowego – narażenie na czynniki chemiczne” .
Uzyskane wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią postawę do podejmowania przez pracodawcę odpowiednich działań korygujących. Działania te powinny być odejmowane z uwzględnieniem wymagań określonych Rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników.

W sytuacji, gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożenia, w postaci:

sprzętu ochrony układu oddechowego; odzieży ochronnej,   sprzętu ochrony oczu i twarzy,   obuwia ochronnego; rękawic ochronnych.

Literatura

1. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. (Dz. U. nr 201, poz. 1674). Wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem
2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. Nr 217, poz. 1833 oraz z 2005 r. Nr 212, poz. 1769 oraz z 2007 r. Dz. U. Nr 161 poz. 1142.
3. Polska Norma PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
4. Pośniak M.: Ocena ryzyka zawodowego – narażenie na czynniki chemiczne. Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Technika. 2005, nr 7-8, 27-31.
5. Obwieszczenie Ministra Gospodarki , Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r., w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. Nr 169 Poz. 1650).
6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U. nr 11, poz. 86.